Menú de la revista
Conexión a la revista
Conectado como usuario
Pulse aquí si desea más información sobre cómo contratar las Revistas Generales de Derecho
Puede consultar el texto íntegro del artículo a continuación:
LAS SOLEMNIDADES DEL TESTAMENTO EN LA DOCTRINA TARDO-MEDIEVAL
Por
JUAN OBARRIO MORENO
Profesor Titular de Derecho Romano
Universidad de Valencia
Revista General de Derecho Romano 10 (2008)
Al Profesor Antonio Fernández de Buján,
con ocasión del vigésimoquinto aniversario en la
Cátedra
PROOEMIUM
Con el renacimiento jurídico de la Baja Edad Media, la sucesión testada, a juicio de Bussi (1), se convirtió nuevamente en el instrumento idóneo para facilitar las disposiciones de última voluntad, lo que permitió que, aun cuando en aquélla no se dieran todos los elementos constitutivos del testamento romano (2), la locución testamentum se consolidará en la mayoría de los Cuerpos jurídicos (3), tal y como se desprende en el Espéculo, donde se marca una nítida separación entre el testamento que ffaga alguno por carta cuando ffinase y la manda que ffaga por palabra estando en tal manera que non pudiese ffazer testamento (4). No en vano, la doctrina foral rescató el sentido más preciso de acto dispositivo de última voluntad, y lo definió, siguiendo a Modestino (5), como la justa manifestación de nuestra voluntad, de lo que cada uno quería que se hiciese para después de su muerte:
Testamentum est voluntatis nostrae iusta sententia de eo, quod quis post mortem suam fieri vult cum institutione haeredis, vel sic testamentum est quaedam solemnis ordinatio, sive voluntatis dispositio cum institutione haeredis (6).
Una vez liberado el testamentum de la multiplicidad de acepciones precedentes, tanto los textos normativos como la doctrina comienzan a distinguir el testamento del codicilo y de las donaciones mortis causa (7), así como a recuperar aquellas formas testamentarias del ordenamiento romano: el testamento solemne y el nuncupativo, que, a juicio de la literatura jurídica, no se habían convertido en un mero recuerdo erudito:
Olim tria testamentorum genera in usu fuerunt, prima erat calatis Commitiis, idest, convocato populo praeconis voce, et declarata voluntate coram eo; secundum erat in procintu, quod fieri poterat ab illis tantum, qui accincti reperiebantur, ut ad Bellum irent, et hoc erat proprie testare jure militari; tertium erat per aes, et libram, et fiebat coram quinque testibus, et Antestato, per illam imaginariam venditionem interveniente Libripende, docet Justinianus ... (8).
Admitida, como así lo hiciera Durante en su Speculum Iudiciale (9), la necesidad de alcanzar un posicionamiento claro sobre las distintas formas testamentarias, la doctrina es unánime al reseñar la coexistencia de dos únicas especies o géneros: la escrita y la oral (10):
MANTICA: Porro testamentum distinguitur in duas species, namque aliud est in scriptis, aliud sine scriptis, quod nuncupativum appellatur (11).
BAS Y GALCERÁN: Et alia duo testamentorum genera in usu esse ceperunt, unum erat in scriptis, aliud nuncupativum (12).
Formas testamentarias que, como advirtiera el jurista castellano Burgos de Paz, sufrieron diferentes variantes en los distintos reinos peninsulares (13). Así, dentro del ámbito del Ordenamiento foral valenciano, la literatura jurídica es explícita al resaltar cómo únicamente se daban, en el antiguo Reino, tres formas de realizar legítimamente una declaración de última voluntad: el testamento solemne, esto es, el realizado ante notario y en presencia de tres o cuatro testigos (14); el realizado por el testador en escritura privada (15), y el testamento nuncupativo (16).
Analizadas por la romanística las distintas figuras testamentarias, así como la evolución histórica de alguna de las mismas (17), el presente trabajo prentede verificar, en el ámbito de la tradición romanística, el grado de cumplimiento de la máxima testamentum potest fieri absque solemnitate, constito de nuda voluntate testatoris in scriptis, tratando, así, de suplir la escasez de estudios sobre las formas y los principios sucesorios romanos en el período bajo-medieval.
I. DE PERFECTO VOLUNTATIS TESTAMENTO
La decadencia de la regla heredis institutio est caput et fundamentum (18) en el 528 (19), de los verba legitima (20) o de la paulatina evolución del codicilo (21), facilitaron, como apuntara Vismara (22) y Maschi (23), la primacía, en el Derecho sucesorio postclásico, de la voluntad testamentaria sobre el carácter formal del testamentum (24), pudiéndose hallar referencias textuales en las que se hacía referencia a éste con el término voluntates (25).
Veamos los textos de referencia:
C. 6,23,15,pr. Imperator Constantinus
Quoniam indignum est ob inanem observationem irritas fieri tabulas et iudicia mortuorum, placuit ademptis his, quorum imaginarius usus est, institutioni heredis verborum non esse necessariam observantiam, utrum imperativis et directis verbis fiat an inflexa.
C. 6.23.15.1
Nec enim interest, si dicatur " heredem facio" vel " instituo" vel " volo" vel " mando" vel " cupio" vel " esto" vel " erit", sed quibuslibet confecta sententiis, quolibet loquendi genere formata institutio valeat, si modo per eam liquebit voluntatis intentio, nec necessaria sint momenta verborum, quae forte seminecis et balbutiens lingua profudit.
C. 6,23,15,2
Et in postremis ergo iudiciis ordinandis amota erit sollemnium sermonum necessitas, ut, qui facultates proprias cupiunt ordinare, in quacumque instrumenti materia conscribere et quibuscumque verbis uti liberam habeant facultatem.
De la lectura del texto se desprende cómo, ante la indignidad que provocaba la nulidad de un testamento, o de cualquier otra declaración de última voluntad, por una vana observancia de las viejas formalidades, fueron suprimidas éstas quorum imaginarius usus est-, así como el empleo de ciertas palabras, ya olvidadas quae forte seminescis et balbutiens lingua produndit-, al entenderse que lo que daba certeza al testamento era que se manifestase la auténtica voluntad del causante -si modo per eam liquebit voluntatis intentio- .
En análogo sentido se manifestará Papiniano, al sostener, como afirmara Maschi, la soberanía de la voluntad sobre la sacramentalidad de las palabras (26)
D. 29,7,13,1 (Papinianus 19 quaest).
Tractari solet de eo, qui, cum tabulas testamenti non fecisset, codicillis ita scripsit: "titium heredem esse volo". sed multum interest, utrum fideicommissariam hereditatem a legitimo per hanc scripturam, quam codicillorum instar habere voluit, reliquerit an vero testamentum facere se existimaverit: nam hoc casu nihil a legitimo peti poterit. voluntatis autem quaestio ex eo scripto plerumque declarabitur: nam si forte a titio legata reliquit, substitutum adscripsit, heres si non exstitisset, sine dubio non codicillos, sed testamentum facere voluisse intellegetur.
A tenor de la lectura del texto, es la voluntad del testador la que llevará a considerar testamento a la designación de Ticio en un Codicilo, porque -como se nos dice en su inciso final- la voluntad testamentaria se aclaraba por el contenido de las palabras; y así, si a Ticio se le nombró sustituto y se le gravó con legados, se entendía que se quería hacer testamento y no codicilo.
Esta decadencia de los requisitos formales, unida al desarrollo de los principios favor voluntatis y favor testamenti, pervivió, y aún se incrementó, durante la época visigoda (27) y altomedieval (28), acentuándose tanto en lo referente a la ausencia de la institución del heredero (29), como al declive de las solemnidades formales (30), lo que favoreció la aparición de fórmulas testamentarias más flexibles, como la epistola hereditates o las donaciones post obitum y reservato usufructo (31).
Con la recepción del ius commune y la reaparición de las formas testamentarias romanas, de sus géneros, la doctrina volvió a cuestionarse no sólo qué requisitos eran los que se necesitaban para la confección del testamento, sino cómo se perfeccionaba éste.
A este respecto, partiendo del criterio falsita in testamentis vitari debet (32), la doctrina estatutaria (33) y la del mos italicus tardío (34) sostendrán la necesidad de que todo testamentum observe, tanto las solemnidades (35) propias de cada reino o del lugar donde se redacta in testamentis servanda est solemnitas, quae requiritur in loco ubi facta sunt (36)-, lo que no limitaba la libertad de testar, por ser ésta de iure gentium et naturali (37), como la recta voluntad del testador, toda vez que el error (38), el miedo (39) o cualquier otro vicio de la voluntad determinaba la nulidad ipso iure del testamento (40).
Partiendo de este criterio: voluntas si non est perfecta nec testamentum perfectum est, la escuela estatutaria vino a establecer los criterios teóricos por los que se entendía perfecto el testamento.
Veamos las dos aportaciones fundamentales de la misma, la de Baldo de Ubaldis y la de Juan de Immola.
Baldo de Ubaldis, en su comentario a la Ley primera de la rúbrica De los testamentos, nos informaba que el testamento se podía perfeccionar de cuatro formas Quadruplex ex perfectio testamenti-, a saber (41):
[Prima: perfectio voluntatis] El testamento se perfecciona cuando constaba, de forma clara, completa y precisa, la voluntad del testador: Una in materia, ut voluntas sit completa, et perfecta (42).
[Secunda: perfectio substantialis, sive formalis] La segunda perfección era más formal: que constase la institución del heredero, por ser ésta una forma sustancial y la cabeza del testamentum; por lo que, sin su concurrencia, no podía darse validez al mismo: Secunda est perfectio in forma substantiali, quae principaliter consistit in institutione haeredis: alias testamentum esset sine capite; quod est impossible (43).
[Tertia: perfectio solemnitatis] La tercera perfección era la que hacía referencia a las necesarias y legales solemnidades testamentarias, o, en palabras de Baldo, la diligentia legem: Tertia perfectio est in solemnitate, quae appellatur diligentia legum (44).
[Quarta: perfectio ultima] Como última perfección mencionaba la confirmación del testamento, así como los efectos que producía: Quarta perfectio es quo ad confirmationem.
Perfección que est duplex:
[Prima] Cuando el testamento se hacía irrevocable con la muerte del testador Nam prima es quando testamentum transit ad irrevocabilitatem per mortem testatoris (45)-.
[Secunda] Cuando el heredero testamentario aceptaba la herencia, porque, como nos dirá el comentarista, con la aditio se alcanzaba el último efecto del testamentum, lo que impedía que se pudiera abrir la sucesión ab intestato Secunda est, quando testamentum transit in suum effectum, et non potest funditus reduci ad causam intestati, nisi in casibus expressis in iure, et istud est per aditionem haereditatis (46)-.
Menos complejo se nos presenta el planteamiento de Juan de Immola, para quien la perfección del testamento se alcanzaba por dos vías: por razón de la voluntad y de la solemnidad -Perfectionem duplicem tantum consideravit, nempe ratione voluntatis, et ratione solemnitatis (47)-.
Este concepción fue, nos dirá Escaño, la que la doctrina tardo-medieval siguió en su práctica totalidad -quod divisionem traditam ab Immola omnes sequuntur (48)-, hasta llegar a sostener que la voluntad del testador, al configurar todo el contenido del testamento, se convertía, a juicio de Mantica, en el elemento esencial del mismo, el que primeramente se debía observar Voluntas totum in testamentis facit, et ut regina dominatur, primum locum obtinet, et ad unguem est servanda (49)-:
SESSÈ: Testator quotiescunque integre et perfecte suam voluntatem coram notario, et testibus declaravit, cum in tali casu non detur defectus voluntatis, quamuis deficiat aliqua solemnitas positiva, dispositio valet (50).
Finalmente, esta línea de pensamiento, lejos de constituir una mera construcción teórico-doctrinal, fue una disputatio frequens et practica, et quae quotidie accidit controvertere in Academiis, et in Tribunalibus (51), porque, como afirmara Marta (52), la perfección o imperfección del testamento por razón de la voluntad o de las solemnidades no constituyó un nuevo género testamentario, como pudo ser el testamentum sacramentale en Cataluña (53), sino que determinaba, en palabras de Cáncer, los elementos probatorios y sustanciales que, en mayor o menor medida (54), todo Ordenamiento civil debían respetar: su auténtica esencia in viridi est observantia, et non est mutata, aut alterata lege Regia aliqua (55)-.
Pasemos a analizar cada uno de los supuestos contemplados por la doctrina.
II. DE PERFECTIONE TESTAMENTI TAM RATIONE VOLUNTATIS, QUAM RATIONE SOLEMNITATIS
La primera de las cuestiones era la que hacía referencia, en palabras de Bartolus y de su discípulo Baldus (56), al estudio y a los efectos de las dos formas esenciales del testamento, alia substantialis, alia probatoria (57), sin las cuales la voluntad testamentaria decaía.
Veamos cómo la doctrina tardo-medieval abordó cada una de ellas.
2.1. Forma substantialis
Con relación a la forma sustancial del testamento, tanto la doctrina castellana (58) como la catalana (59) coincidían en resaltar que ésta consistía en la manifestación solemne y probatoria de la voluntad del testador, la cual, como causa eficiente del mismo, debía estar presente en todo testamentum in omnibus enim testamentis requiritur-; porque, en palabras de Castillo Sotomayor, en esto consistía la perfección de la voluntad (60): en la declaración completa y perfecta del de cuius, porque, a decir de Escaño, nec perfectum erit, nec validum testamentum (61).
Para fundamentar debidamente esta cuestión, la doctrina determinará los caracteres que debía contener la voluntad del testador para que la misma alcanzara fuerza jurídica, esto es, para que fuera perfecta:
Primero. La voluntad debía ser, en todo momento, completa, quia voluntas imperfecta, et incompleta voluntas non est, nec attendi debet (62).
Segundo. La voluntad, a juicio de Baldo (63), para ser perfecta debía ser clara, et non dubia (64).
Tercero. Asimismo se sostuvo que, para otorgar validez al testamento, el testador debía haber declarado su voluntad de forma expresa, porque, si éste en ningún momento hubiera dejado testimonio de su voluntad, el testamentum era imperfecto, nulo quod non expressit testator quae exprimere voluit (65)-.
Cuarto. Como señala Fernando de Escaño, si la voluntad no fuese perfecta, cabría presumir que el testador podría cambiarla en cualquier momento addere, detrahere, vel mutare-, por lo que no se entendería concluido el testamento (66).
Quinto. Finalmente se sostendrá que, como la voluntad representaba la forma sustancial del testamento, si esta non fuerit perfecta, et completa ex omni parte, minime attendenda est, ut invalida, et ratione illius invalidum, et nullum erit testamentum (67).
2.2. Ratione solemnitatis perfecta
Con relación a la segunda forma, tanto la tradición textual del Corpus Iuris Civilis (68), como los distintos ordenamientos bajo-medievales (69), sostendrán que si deficiat, deficere quoque testamentum, por entenderse que, si no se observan sus formas o requisitos solemnes qui pecat format-, éste se convertía en un acto ilusorio, que lo frustraba videtur actum illussorium facere voluisse, , et actum frustratorium facit (70)-.
Los argumentos que hallamos en la doctrina son variados. Así, desde la opinión de Covarrubias de Leyva, quien sostenía que su fuerza jurídica se encontraba en que la ley civil que introducía los requisitos formales en el ámbito testamentario era justa, por no ser contraria al Derecho Divino (71); o desde quienes sostenían que la observancia a los requisitos solemnes se debía a que, mediante éstos, se evitaban los fraudes y las falsedades solemnitatem in testamentis ad evitandam falsitatem introduxit (72)-; por lo que, a juicio de autores como Fontanella (73) o Anneus Robertus, las solemnitates testamentorum non possunt dici leves, por cuanto su omisión invalidaba el testamento:
ANNEUS ROBERTUS: Non ergo sola nudae voluntatis probatio sufficit, sed lex certas quasdam solemnitates praescribit, quae omissae ultima voluntate, ne rata habeatur, impediunt (74).
2.3. Obligatio naturalis utrum oriatur ex testamento minus solemni
No obstante la necesidad de que todo testamento observase las solemnidades prescritas por la ley, la doctrina se cuestionó si un testamento menos solemne podía originar el nacimiento de obligaciones naturales celebris est controversia (75)-.
Esta célebre controversia, que llevó a la doctrina a una división a favor o en contra del nacimiento de obligaciones naturales, puede resumirse, siguiendo el planteamiento de Escaño, en las siguientes líneas argumentales.
2.3.1. Pars affirmativa
Los argumentos esgrimidos por la doctrina estatutaria -Bártolo (76)- para afirmar que un testamento minus solemni oriatur obligatio naturalis se pueden, a nuestro juicio, cifrar en cuatro grandes premisas:
Primo: si en el ámbito contractual, los contratos menos solemnes originaban obligaciones naturales para los contratantes, por analogía se debía aplicar el mismo criterio con relación a las formas testamentarias (77).
Secundo: porque, como sostenía Bártolo (78), si las obligaciones naturales provenían del ius gentium, y éste no introducía elementos solemnes, al ser éstas de Derecho civil, ergo ex testamento minus solemni naturalis oritur obligatio (79).
Tertio: siguiendo lo dispuesto en Digesto 40,5,38 (80), cabría entender que si en un testamento -quod perfectum non erat- los hijos, por piedad, asumían las obligaciones fijadas por el pater, ergo haec obligatio naturalis orta fuit ex minus solemni testamento (81).
Quarto: porque si de un testamento menos solemne no nacieran obligaciones naturales, el heredero, si hubiera pagado las deudas hereditarias, podría solicitar el regreso del pago; pero como la ley no lo permitía, ergo oritur obligatio naturalis (82). La razón, a juicio de la escuela estatutaria (83), se hallaba en que el heredero era consciente de que, al aceptar la herencia, había asumido una obligación natural conscientia neminem ligat, quem natura non obligat (84)-.
2.3.2. Ad contrariam opinionem
Frente a esta línea de pensamiento, comentaristas como Cino de Pistoia (85), o juristas nacionales como Gregorio López (86), Covarrubias de Leyva (87), Ripoll o Matienzo (88) vinieron a sostener quod ex testamento minus solemni non oriatur obligatio naturalis:
RIPOLL: nulla oritur obligatio, etiam naturalis. quia probatio testamenti de substantialibus est ipsius , Si igitur substantia deficit testamenti, cum non possit legitime dici, illud esse testamentum, recte dicitur ex tali dispositione nec naturalem obligationem oriri (89).
COVARRUBIAS DE LEYVA: non oriri naturalem obligationem ex testamento minus solemni (90).
La razón se hallaba en que, al ser la ley civil la que introdujo los requisitos solemnes- justa, santa y honesta, si ésta no era observada, el heredero no estaba obligado en conciencia a cumplir con las obligaciones estipuladas en el testamentum (91):
COVARRUBIAS DE LEYVA: ex minus solemni testamento oritur obligatio naturalis, Id vero, quod naturaliter debetur, in iudicio anima e solvendum est necessario Ego vero his non osbtantibus, contrariam sententiam veriorem esse arbitror pluribus rationibus Lex enim civilis, quae testium solemnitatem induxit testamentis, iusta est: quod constat ex reprobatione secundi intellectus: et probatur, quia hic testandi actus gravis est, et mille obnoxius fraudibus: potuit ergo lex, quo tutius et fidelius ageretur, hanc solemnitatem statuere ad totius Reipublicae utilitatem. Quod si hoc publicum est commodum, iusta erit praedicta lex. Absurdum praeterea existimarem has leges iniquas censeri. Lex vero iusta in animae iudicio est admittenda. Igitur et haec civilis lex in foro interiori et iudicio divino locum habet.
Secundo, eadem sententia coadiuvatur, ex eo, quod iudicialis definitio veritate comperta lata, nec falsa suspicione iudice decepto, ut valet in foro exteriori, ita valet in foro interiori, quia auctoritate divina iudicat ipse iudex (92).
III. TESTAMENTO PERFECTO RATIONE VOLUNTATIS ET IMPERFECTO RATIONE SOLEMNITATIS
A la luz de las fuentes del Corpus Iuris Civilis, la doctrina tardo-medieval se cuestionó la validez de un testamento perfecto en la voluntad e imperfecto en sus solemnidades, por devenir algún impedimento al testador.
Para encuadrar debidamente esta quaestio disputata dirigimos nuestra atención a la respuesta dada por Javoleno en Digesto 28,1,25:
D. 28,1,25 (Iavolenus 5 post. lab.)
Si is, qui testamentum faceret, heredibus primis nuncupatis, priusquam secundos exprimeret heredes, obmutuisset, magis coepisse eum testamentum facere quam fecisse varus digestorum libro primo servium respondisse scripsit: itaque primos heredes ex eo testamento non futuros. labeo tum hoc verum esse existimat, si constaret voluisse plures eum, qui testamentum fecisset, heredes pronuntiare: ego nec servium puto aliud sensisse.
Si atendemos al contenido del texto, nuestro jurista se pregunta si se hizo testamento cuando el que lo hacía se quedó mudo, habiendo nombrado únicamente los primeros herederos, pero no así los segundos. A este respecto, el autor nos indica que tanto Varo como Labeón entendieron que el testamentum más bien se estaba iniciando que concluyendo, por lo que, en virtud de lo escrito, a los herederos se les tendría por no puestos.
El juicio que este texto tuvo dentro de la literatura jurídica del mos italicus tardío fue controvertido, recogiéndose, como señala Escaño, dos conclusiones diametralmente dispares.
La primera corriente doctrinal rechazaba la validez del testamento, al entender que, si voluntas testantis fuit imperfecta por haber deseado el testador disponer sus bienes entre un número de herederos, pero no pudo hacerlo por un imprevisto, lo dispuesto por éste habría de tenerse pro non scriptis, al considerarse que únicamente se estaba iniciando su redacción quia magis videtur coepisse facere testamento, quam fecisse (93)-
Esta opinión, como nos comenta el jurista castellano, se amparaba en toda una tradición textual que venía a recoger el criterio testamentum sine solemnitatibus iure requisitis nullum est (94), dado que éste, como hemos venido señalando, se perfeccionaba por razón de la voluntad y de la solemnidad (95), lo que impedía que el testador pudiera suprimir a su albedrío las solemnidades testamentarias: ergo fieri non potest, quod testamentum sine solemnitatibus sustineatur. Tum quia non est in potestate testatoris solemnitatibus testamenti renunciare, nec facere, ut cum minore solemnitate testamentum valeat (96):
D. 28.1.29pr. (Paulus 14 resp.)
Ex ea scriptura, quae ad testamentum faciendum parabatur, si nullo iure testamentum perfectum esset, nec ea, quae fideicommissorum verba habent peti posse.
D. 32.11.1 (Ulpianus 2 fideic.)
Quotiens quis exemplum testamenti praeparat et prius decedat quam testetur, non valent quasi ex codicillis quae in exemplo scripta sunt, licet verba fideicommissi scriptura habeat: et ita divum pium decrevisse maecianus scribit.
No obstante la base textual que recogía la afirmación si testamentum fuit coeptum, et non completum nihil ex eo debeatur, la mayoría de los moderni doctores sostuvieron el criterio contrario. Así, para juristas como Antonio Gómez (97), Burgos de Paz (98), Matienzo (99), Azevedo (100), Ayora (101), Castillo Sotomayor (102), Mantica (103) o Gratiano (104) sostuvieron la validez del testamento por razón de la perfección de la voluntad, aunque únicamente se hubiese iniciado, y no fuera completo por causa de un impedimento sobrevenido: testamentum coeptum non completum perfectum ratione voluntatis, sustinendum esse in casu, quo ob impedimentum superveniens testator non potuit perficere (105).
La razón, a juicio de Valenzuela Velázquez habría que hallarla, no en la voluntad del testador, sino en la permisibilidad de la propia ley, que contemplaba supuestos en los que se podría admitir un testamento menos solemne (106), a saber (107):
Primo. A tenor de lo dispuesto en el Código 3,36,26, el testamento iniciado y no finalizado valet inter liberos, aunque tal disposición careciese de las solemnidades de las leyes:
C. 3.36.26pr.: Imperator Constantinus
Inter omnes dumtaxat heredes suos, qui ex quolibet venientes gradu tamen pares videantur esse, vel emancipatos, quos praetor ad successionem vocat, sive coeptum neque impletum testamentum vel codicillus seu epistula parentis esse memoratur sive quocumque alio modo scripturae quibuscumque verbis vel iudiciis inveniantur relictae, iudicio familiae erciscundae, licet intestato ad successionem liberi vocentur, servato senatus consulti auxilio defuncti dispositio custodiatur, etsi sollemnitate legum huiusmodi dispositio fuerit destituta.
Secundo. Asimismo, en la rúbrica Del testamento militar se nos confirma que a los militares se les estaba permitido hacer el testamento en la forma que desearan y del modo que pudieran; razón por la cual Paulo nos dirá que el testamento de Lucio Ticio sería válido si mediante testigos, u otros medios de prueba, se pudiera demostrar que su imperfección se debió a su repentina muerte:
D. 29.1.40,pr. (Paulus 11 resp.)
Lucius titius miles notario suo testamentum scribendum notis dictavit et antequam litteris praescriberetur, vita defunctus est: quaero, an haec dictatio valere possit. respondi militibus, quoquo modo velint et quo modo possunt, testamentum facere concessum esse, ita tamen, ut hoc ita subsecutum esse legitimis probationibus ostendatur.
Tertio. Más en particular, en la rúbrica De los legados, Scévola reconocía la validez de una carta no sellada, si se podía verificar la autenticidad de la misma:
D. 31,89,1 (Scaevola 4 resp.)
Qui indivisam cum fratre suo rem habebat, filias suas heredes instituit et ita cavit: "propter res universas quae mihi cum illo fratre meo patruo vestro communes sunt, quas aestimationis constiterit esse universas duo milium aureorum, fidei vestrae committo, uti pro portione vestra mille aureos a lucretio pacato patruo vestro accipiatis": huic testamento quinquennio supervixit et abunde patrimonium reliquit: quaesitum est, an heredes lucretii pacati secundum verba supra scripta offerentes mille aureos fideicommissum consequantur. respondi secundum ea quae proponerentur non facere voluntatem, ut universa datis millenis aureis restituerentur, sed aestimationis, quae mortis tempore in rebus fuerat, oblationem debere fieri.
Quarto. Esta línea de pensamiento era la que prevalecía en la rúbrica Del Derecho de los codicilos, donde Marciano nos informa que aunque un padre de familia, al confirmar los codicilos, hubiera añadido que no quería que fuesen válidos de otro modo, si no hubiesen sido sellados por su mano; sin embargo, eran válidos, aunque no hubiesen sido sellados por él, ni escritos por su mano, por entender que los actos posteriores derogaban a los anteriores:
D. 29,7,6,2 (Marcianus 7 inst.)
Licet in confirmatione codicillorum pater familias adiecerit, ut non alias valere velit quam sua manu signatos et subscriptos, tamen valent facti ab eo codicilli, licet neque ab eo signati neque manu eius scripti fuerint: nam ea quae postea geruntur prioribus derogant.
Quinto. En el ámbito del Derecho castellano, Gregorio López, en la glosa En non de otra guisa, Partidas 6,1,1, sostuvo que, en los testamentos escritos, la escritura no tenía naturaleza probatoria, sino que venía a dar certeza de la voluntad del testador, porque la escritura pertenecía al ámbito de la sustancia del testamento: Idest, cum testator vult testari in scriptis, non ad probationem voluntatis: sed ad substantiam testamenti, ita quod scriptura sit de substantia (108). Criterio del que partirá Escaño, siguiendo a Bártolo (109), para concluir afirmando que si no constaba expresamente que el testador quería testar por escrito, y no de otra forma, cuando la perfección de éste no se daba, se podía legitimar mediante la concurrencia de legítimos testigos -dum tamen testibus legitime probetur-; y así, cuando la perfección del testamento obedecía a un impedimento imprevisto, el testamento se mantenía con la prueba testifical: ergo quam vis non perficiatur testamentum ob impedimentum superveniens, sustinebitur equidem, dum testibus legitimi probetur (110).
Sexto. Como señalaran Matienzo (111), Castillo Sotomayor (112) y Escaño el testamento, in iure regio, se podía iniciar en vida del testador, perfeccionarse después de su muerte y ser terminado por un tercero, cuando, a tenor de lo dispuesto en Partidas 6,3,11, su última voluntad era manifestada en presencia de siete testigos y un escribano público, lo que impedía que pudiera decaer el testamentum si quidem per mortem supervenientem testatori non corruit testamentum, licet non fuisset impletum, cum ratione voluntatis fuisset perfectum (113)-.
Máxima que, en la institución de las capellanías (114) o de los mayorazgos fue admitida sin reservas por la doctrina castellana hoc maxime absque ullo dubio procedere (115)-:
MOLINA MORALES: Et sic eo ipso quod quis de aliquibus bonis se facere Maioratum profitetur, tunc in perpetuum, et infinitum Maioratus institutus censetur, non tantum quo ad descendentes, verum etiam quo ad transversales, licet de transversalibus nullam mentionem fecerit in succesione, quia hoc verbum Maioratus absolutum est, et generalissimum, et dubio procul omnes de familia fundatoris in infinitum comprehendit, sive regia facultate, sive aliter, sive ad certam, et specificam lineam reservatur (116).
Una vez reconocida la veracidad del criterio transcrito por Jovelano quod testamentum coeptum non completum ob impedimentum superveniens, perfectu ratione voluntatis, sustinatur-, y cuyo respeto se advierte en los distintos Ordenamientos bajo-medievales nulla lege regia mutata (117)-, cabe advertir cómo, de la lógica interna de esta máxima, los juristas ven dos claros efectos:
[Primus effectus]
El primero hacía referencia a la posibilidad de que un segundo testamento ya iniciado y no concluido, si contenía clara la voluntad del testator, así como la institución de heredero, derogaba a un primer testamento, aunque éste pudiera ser perfecto y solemne -ex omni parte perfectum et solemne (118)-.
La dificultad devenía, como señalaba Stefanus Gratianus (119), en que este efecto podía chocar abiertamente con textos jurídicos de amplia raigambre ius-romanista.
Para una mejor exposición de la cuestión, veamos los textos expuestos por la doctrina:
INSTITUTA 2,17,2 y 7
Posteriore quoque testamento, quod iure perfectum est, superius rumpitur. nec interest, an extiterit aliquis heres ex eo, an non extiterit: hoc enim solum spectatur, an aliquo casu existere potuerit. ideoque si quis aut noluerit heres esse, aut vivo testatore aut post mortem eius, antequam hereditatem adiret, decesserit, aut condicione, sub qua heres institutus est, defectus sit, in his casibus paterfamilias intestatus moritur: nam et prius testamentum non valet, ruptum a posteriore, et posterius aeque nullas vires habet, cum ex eo nemo heres extiterit.
Ex eo autem solo non potest infirmari testamentum quod postea testator id noluit valere: plusque adeo, etsi quis post factum prius testamentum posterius facere coeperit et aut mortalitate praeventus, aut quia eum eius poenituit, id non perfecisset, divi Pertinacis oratione cautum est, ne alias tabulae priores iure factae irritae fiant, nisi sequentes iure ordinatae et perfectae fuerint. nam imperfectum testamentum sine dubio nullum est.
En el cuerpo de ambos fragmentos se expone claramente que no se hagan irritos los testamentos anteriores legalmente realizados por el mero hecho de haberse iniciado un posterior testamento, el cual, bien porque le sorprendió la muerte, bien porque se arrepintió, no se llegó a acabar. Luego, un segundo testamentum no completo no podía romper primum solemne et perfectum.
Análogo criterio vemos en Partidas 6,1,23, donde se nos informa que un testamento acabado delante de siete testigos no podía ser suplantado por otro que no había sido terminado:
Acabadamente, aviendo algu ome fecho su testamento, si despues de esso, queriendolo revocar, comenzasse a fazer otro, e non lo acabasse, por algun embargo, que le avinisse, o por otra razón non se embargaria porende el testamento primero. Ca derecho es, que el testamento, que es fecho acabadamente ante siete testigos, non se desate por otro que non fuesse cumplido.
Para solventar las dudas que estos tres textos ofrecen, la doctrina presentó los siguientes argumentos.
Con relación a los fragmentos de las Instituciones, juristas como Escaño (120), Gutiérrez (121) o Valenzuela Velázquez (122) sostuvieron, como criterio general, que un testamento posterior, menos solemne e imperfecto, non rumpitur primum solemne, et perfectum, salvo en aquellos casos contemplados por las leyes (123). Así, por ejemplo, cuando en un posterior testamento se hubiera instituido al que pudiera suceder ab intestato; porque, en este supuesto, aun no habiéndose perfeccionado éste, rompía al anterior:
ANDREA FACHINEUS: Sed regula excipiuntur aliquis casus, ut quando in secundo testamento sunt instituti venientes ab intestato, nam etiam si imperfectum sit rumpit primum perfectum (124).
Por lo que hace referencia al texto de Partidas, su validez se ha de entender quando in secundo testamento non est haeredis instituto a scripta, porque, si en éste se halla inscrito el heredero, no cabe entenderlo imperfecto, y, en consecuencia, puede suprimir el anterior testamentum, aunque fuese perfecto: Si autem in secundo posteriore testamento contineretur institutio haeredis, . , tunc secunda voluntas in dubio non praesumitur imperfecta, et ex consequenti tolleret praecedens testamentum perfectum (125).
De acuerdo con estas premisas, se admitía la validez de esta regla en virtud de cinco criterios:
Primero, esta regla se aplicaba siempre que la perfección del segundo testamento se debiera a los impedimentos interpuestos por un heredero (126).
Segundo, como advirtieran los tratadistas en Derecho sucesorio (127), en el testamentum inter liberos, el redactado con posterioridad, aun no siendo solemne, derogaba al anterior (128).
Criterio que precluía únicamente cuando el primer testamento fuit inter liberos, y a favor de éstos, en cuyo supuesto, nos dirá Iulius Clarus, primum testamentum non rumpitur per secundum, salvo que éste hubiese sido redactado delante de siete testigos, y el padre hubiera mencionado su deseo de derogar su anterior testamento (129).
Tercero, cuando en el primer testamento fueran instituidos unos extraños como herederos (130).
Cuarto, cuando el segundo testamento hubiese sido redactado, al menos, en presencia de cinco testigos (131).
Quinto. Finalmente, se recuerda la pervivencia de la máxima nemo duobus testamentis validis decedere potest nisi miles (132), porque, la validez de uno, conllevaba la nulidad del otro (133) quia valor unius est destructio alterus (134)-.
En síntesis, y vistos los criterios precedentes, así como los textos sobre los que se apoyaban, los juristas reconocieron que la inclusión de la institución de heredero era la que perfeccionaba y daba fuerza al testamento per haeredis institutionem perfectionem, et vires recipit testamentum-, sin que pudiera ser causa excluyente, como nos dirá Espino, el que éste viniese en el inciso final del testamento (135), o, en palabras de Ripoll (136), el que no se hubiera incluido una cláusula derogatoria quae necessaria non est-, porque si in eo haeres institutus sit, rumper equidem testamentum primum solemne, et perfectum (137).
[Secundus effectus]
El segundo efecto lo hallan en el contenido de la rúbrica De la derogación del Edicto del divino Adriano, en C. 6,33,3:
C. 6,3,3pr.: Imperator Justinianus
Edicto divi hadriani, quod sub occasione vicesimae hereditatum introductum est, cum multis ambagibus et difficultatibus et indiscretis narrationibus penitus quiescente, quia et vicesima hereditatis a nostra recessit re publica, antiquatis nihilo minus et aliis omnibus, quae circa repletionem vel interpretationem eiusdem edicti promulgata sunt, sancimus, ut, si quis ex asse vel ex parte competenti iudici testamentum ostenderit non cancellatum neque abolitum neque ex quacumque suae formae parte vitiatum, sed quod prima figura sine omni vituperatione appareat et depositionibus testium legitimi numeri vallatum sit, mittatur quidem in possessionem earum rerum, quae testatoris mortis tempore fuerunt, non autem legitimo modo ab alio detinentur, et eam cum testificatione publicarum personarum accipiat.
En el texto se expone nítidamente el mandato para que, si se hubiera instituido un heredero en la totalidad o en parte de la herencia, y hubiere mostrado al juez competente un testamento no cancelado, abolido, ni con vicios en su estructura, en el que no aparecía ninguna tacha en su primera forma, y siendo convalidado por un número legítimo de testigos, éste fuese puesto en la posesión de aquellos bienes que fueron del testador al tiempo de su muerte.
Visto el testimonio del texto, la doctrina mayoritaria vino a reconocer que el testamento en el que se halla la institución de heredero, no decaía, sino que se facilitaba a su heredero el que pudiera solicitar la posesión de los bienes que poseía el testador al tiempo de su fallecimiento mittei in possessionem bonorum, quae testatoris mortis tempore fuerunt (138)-.
IV. TESTAMENTO IMPERFECTO RATIONE VOLUNTATIS
I. Testamentum imperfectum imperfectione voluntatis invalidum est
Como ya expusimos en páginas precedentes, del texto de Javoleno, recogido en la rúbrica Quienes pueden hacer testamento D. 28,1,25-, se pueden extraer dos conclusiones, a saber:
[1] Un testamento perfecto por razón de la voluntad era válido aunque en él no figurasen todas las solemnidades prescritas por la ley.
[2] Todo testamentum imperfectum ratione voluntatis, invalidum sit.
Este criterio fue asumido por la communis Doctorum opinio, y así cabe apreciarlo tanto en la Glosa de Acursio (139), en Bártolo de Saxoferrato (140), en Baldo de Ubaldis (141), en Julio Claro (142), en Marta (143), Graciano (144), o, ya dentro de la doctrina española, en Castillo Sotomayor (145), Antonio Gómez (146), Covarrubias de Leyva (147), Escaño (148), Gregorio López (149), Crespí de Valdaura (150), Bas y Galcerán (151), o, entre otros, Ripoll (152).
Siguiendo el método escolástico, la doctrina iniciará, a modo de silogismo jurídico, una exposición de los textos que pudieran contravenir la regla referida, para terminar exponiendo los distintos criterios jurídicos que llevan a rechazar las argumentaciones contrarias Verum quia ex ratione dubitandi in Sylogistica forma exposita semper conclusionis, et resolutiones veritas clucescit, (153)-
[Obijecitur primo]
C. 6,23,29,3
Quod si non fuerit observatum et nomen heredis vel heredum non fuerit manu testatoris scriptum vel voce coram testibus nuncupatum, hoc testamentum stare minime patimur vel in totum, si tota heredum nomina fuerint praetermissa, vel in eius heredis institutionem, cuius nomen neque lingua neque manus testatoris significavit.
La primera objeción venía por el contenido del texto, del que se extraía que si los nombres de los herederos no hubiesen sido escritos por la mano del testador o dicho de viva voz delante de los testigos, no se entendía que existía el testamento. Así, a juicio de Juliano, el testamento no subsistiría cuando el testador no hubiera citado los nombres de los herederos, o del heredero, ya de palabra, ya por escrito.
[Obijecitur secundo]
D. 28,5,2,pr. (Ulpianus 2 ad sab.)
Circa eos, qui ita heredes instituti sint: " ex partibus quas adscripsero", non putat Marcellus eos heredes nullis adscriptis partibus, quemadmodum si ita essent heredes instituti: " si eis partes adscripsero". sed magis est, ut sic utraque institutio accipiatur, si voluntas defuncti non refragatur: " ex quibus partibus adscripsero, si minus, ex aequis", quasi duplici facta institutione: quam sententiam celsus libro sexto decimo digestorum probat. aliter atque probat in illa institutione: " ex qua parte me titius heredem scripsit, seius heres esto": tunc enim si non est a titio scriptus, nec seius ab eo, nec immerito: hic enim creditur inesse condicio. sed Marcellus haec similia putat.
De la respuesta dada por Ulpiano cabe observar cómo, en un testamento en el que se habían instituido herederos ex partibus, sin que el testador hubiera designado las partes que correspondían a cada uno de los herederos, se mantenía la validez del mismo, al distribuirlas por igual ex aequis partibus succendent-; lo que permitiría afirmar ex testamento non perfecto voluntatis ratione insitutio sustinetur (154).
[Obijecitur tertia]
D. 31,77,33 (Papinianus 8 resp.)
Vicos civitati relictos, qui proprios fines habebant, ex causa fideicommissi non ideo minus deberi placuit, quod testator fines eorum significaturum et certaminis formam, quam celebrari singulis annis voluit, alia scriptura se declaraturum promisit ac postea morte praeventus non fecit.
De la respuesta dada por Papiniano se deduce que valía el fideicomiso y el testamento en el que, por sobrevenirle la muerte, el testador no declaraba ni los límites de las villas dejadas a una ciudad, ni la forma del certamen.
Asimismo:
C. 6,25,9,pr.: Imperator Justinianus
Si testamentum ita scriptum inveniatur: "ille heres esto secundum condiciones infra scriptas", si quidem nihil est adiectum neque aliqua condicio in testamento posita est, supervacuam esse condicionum pollicitationem sancimus et testamentum puram habere institutionem.
Siguiendo esta línea argumental, se expone un nuevo texto en el que, siendo imperfecta la voluntad del testador, se otorga validez al testamento, ordenando que las condiciones sean tomadas por no puestas, y que el testamentum tenga por pura la institución.
[Obijecitur quarta]
C. 3,36,26,pr.: Imperator Constantinus
Inter omnes dumtaxat heredes suos, qui ex quolibet venientes gradu tamen pares videantur esse, vel emancipatos, quos praetor ad successionem vocat, sive coeptum neque impletum testamentum vel codicillus seu epistula parentis esse memoratur sive quocumque alio modo scripturae quibuscumque verbis vel iudiciis inveniantur relictae, iudicio familiae erciscundae, licet intestato ad successionem liberi vocentur, servato senatus consulti auxilio defuncti dispositio custodiatur, etsi sollemnitate legum huiusmodi dispositio fuerit destituta.
Si vero in huiusmodi voluntate designatis liberis alia sit mixta persona, certum est eam voluntatem quantum ad illam dumtaxat permixtam personam pro nullo haberi.
C. 6,23,1,3: Imperatores Theodosius, Valentinianus
Ex imperfecto autem testamento voluntatem tenere defuncti, nisi inter solos liberos a parentibus utriusque sexus habeatur, non volumus.
Si vero in huiusmodi voluntate liberis alia sit extranea mixta persona, certum est eam voluntatem, quantum ad illam dumtaxat permixtam personam pro nullo haberi, sed liberis adcrescere.
De acuerdo con el tenor de ambos textos, cabe afirmar la validez de la voluntad del testador únicamente con relación testamentum inter liberos; y parcialmente válido cuando en el mismo figuren hijos de otra persona extraña a la familia: Ergo testamentum coeptum, et non perfectum in parte corruit, et in parte sustinetur (155).
[Communis opinio Doctorum]
No obstante las argumentaciones de los textos referidos, la Doctrina sostuvo la nulidad absoluta de un testamento imperfecto por razón de un vicio en la voluntad Testamentum etenim ratione voluntatis imperfectum nulla ex parte validum est (156)-.
A nuestro juicio, se podría sintetizar los argumentos que vienen a reforzar esta tesis en los siguientes criterios:
[1] Si el testamento era imperfecto por un vicio en la voluntad del causante, éste era nulo aunque el instituido heredero pudiera ser un Príncipe ut procedat, etiam si in tali testamento fuisset Princeps haeres scriptus, ad huc si imperfectum sit imperfectione volunta, invalidum omnino est, et nihil ex eo debetur (157):
D. 32.23 (Paulus 5 sent.)
Ex imperfecto testamento legata vel fideicommissa imperatorem vindicare inverecundum est: decet enim tantae maiestati eas servare leges, quibus ipse solutus esse videtur.
[2] Asimismo, tanto la doctrina estatutaria como la del mos italicus tardío (158) reconocerán la ineficacia de la cláusula codicilar en un testamentum imperfectum ratione voluntatis cum communi resolvit, clausulam codicillarem non operari ubi voluntas deficit-:
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Quarto quaero clausula codicillaris quod non operat quando testamentum non valet ratione voluntatis imperfecte (159).
Criterio que se exceptuaba, como el propio Bártolo nos indica, cuando la cláusula codicilar estaba inserta en testamento debeantur ab intestato (160).
[3] Idéntico criterio, nos dirá Antonio Gómez, se aplicó con relación a los legados quod ex testamento imperfecto ratione voluntatis nihil debeatur, ut procedat etiam de iure Regio in legatis (161)-.
Este argumento quod tenent omnes scribentes- se exceptuaba únicamente cuando al testador se le impedía su perfección (162):
PARTIDAS 6,7,4
E demas dezimos, que aquellos a quien tiene el padre en voluntad de mandar algo, e non lo puede fazer por embargo que le hizo el hijo, aquella parte, que debia aver de la herencia del padre, e ser del Rey, e cada uno de los otros a quien queria mandar algo en el testamento, develo aver según que fallaren en verdad, que el testador avia voluntad de les mandar, si el tesamento oviesse fecho.
II. Quando dicatur testamentum imperfectum vel perfectum ratione voluntatis
Una vez analizado el efecto que el vicio en la voluntad del testador provocaba en el testamento, cabe abordar la cuestión de cuándo se entendía que el testamento era o no perfecto por razón de la voluntad.
2.1. Testamentum perfectum, quando dicatur
A juicio de la doctrina, el testamento se podía entender por perfecto cuando el testador declaraba toda su voluntad, ya fuese por escrito, ya coram testibus et notario (163):
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Quero quando dicatur voluntas seu testamentum perfectum. Respondo quando tota voluntas fuit declarata et testator habuit totam voluntatem suam pro declarata: sicut dicimus in contractum quando habet pro perfecto et absoluto (164).
Siguiendo esta línea de argumentación, la literatura del mos italicus tardío sostendrá que la perfectio voluntatis no se conformaba sólo por el nombramiento del heredero, sino que ésta debía estar en el conjunto de las disposiciones testamentarias, ya fuesen a título universal o particular: quia perfectio voluntatis non consistit eo solum, quod haeres sit institutus, sed in eo, quod omnia, quae voluerit, expressisset testator, non solum per dispositionem universalem, sed etiam per particularem (165).
No obstante, al ser ésta una materia muy amplía y de difícil valoración, era práctica común que la determinación de la perfección de la voluntad testamentaria, o de la observancia de sus solemnidades, se dejara al arbitrio judicial materia est latissima, et in qua omnia iudicis arbitrio relinqui debere tenere (166)-, el cual solía seguir una serie de conjeturas o indicios para determinar la perfección del testamentum. Entre otros, la doctrina señaló los siguientes indicios:
[1] Por la perfección de la escritura. En este sentido se sostendrá que, en el testamento escrito, ex non perfectione scripturae imperfectum ratione voluntatis constitutur (167).
[2] A juicio de los glosadores y comentaristas (168), el testamento nuncupativo, si era oral (169), se confirmaba por la presencia de los testigos.
En este sentido, se nos presenta esclarecedor el supuesto planteado por Acursio en su Magna Glossa, donde menciona la existencia de un testamento nuncupativo no redactado por escrito, sino expresado verbalmente en presencia de siete testigos, ante los cuales manifestó a quién quería que perteneciera su patrimonio. Ante este supuesto, Acursio se pregunta si podía valer éste no habiéndose pronunciado las siguientes palabras: os convoqué testigos porque quiero declarar mi última voluntad sin escrito, a lo que respondió que no tenía validez jurídica :
ACCURSIUS: In testamentis. Casus. Non in scriptis condidisti testamentum, et septem testes adhibuisti, coram quibus substantiam tuam, ad quos pertinere volebas, significasti. an ideo minus, valeat testamentum, quod ista verba non expresseris: vos testes vocavi, quia sine scriptis supremam voluntatem mean declarare volo, quaeritur?. Respondo quod non, licet antiquitus hoc observarent, et praedicta verba necessario erant exprimenda (170).
Si, por el contrario, se redactaba por escrito (171), se tenía por perfecto cuando en el mismo constaba la cláusula conclusiva actum coram me, et testibus (172):
FONTANELLA: Quando item in instrumento reperitur clausula, que communiter solet apponi, Actum est hoc, etcetera ea sint dubio denotat etiam perfectionem actus, et publicationem ipsius instrumenti (173).
[3] Una tercera conjetura a favor de la perfección del testamento se daba cuando constaba el signo notarial (174) si signum tabellionis appositum sit in illo, nam denotat illud habitum pro perfecto, et voluntatem testatoris integre completam (175)-; o cuando, habiendo sido rogado, señalaba el día en el documento (176), porque, en palabras de Castillo Sotomayor, ambo significant rem perfectam (177).
[4] Asimismo se podía deducir la perfección del testamento por la declaración del testador realizada después de concluido éste (178).
[5] En análogo sentido, Juan Jacobo de Canis, en su Tratado insigne de sobre los ejecutores de las últimas voluntades nos informa cómo nominatio executorum testamenti indicat perfectionem testamenti (179)
[6] Finalmente, un indicio de la perfección de la voluntad testamentaria se daba cuando, en el inicio del testamentum, constaba la institución del heredero (180).
Varias fueron las controversias en torno a esta conjetura. En concreto se cuestionó si se podía realizar una designación indirecta, mediante un signo o por el interrogatorio de un tercero.
Veamos sucintamente estas tres cuestiones.
[6. 1. Per relationem ad aliud]
La mayor dificultad estaba en determinar si la designación del heredero realizada indirectamente, así, por ejemplo, cuando había sido escrito en otro documento, era considerada como válida para determinar si se había dado la perfección del testamento por la voluntad del testador celebris est controversia (181)-.
Para un sector de la doctrina, como nos informa Jasón de Maino, pro forma non sufficit expressio per relationem ad aliud (182), máxime cuando la tradición textual del Corpus Iuris Civilis (183) informa de la nulidad del testamento cuando los testigos no escuchan el nombre del heredero:
C. 6,23,21,4 (Imperatores Theodosius, Valentinianus)
Per nuncupationem quoque, hoc est sine scriptura, testamenta non alias valere sancimus, nisi septem testes, ut supra dictum est, simul uno eodemque tempore collecti testatoris voluntatem ut testamentum sine scriptura facientis audierint.
C. 6,23,29,3 (Imperator Justinianus)
Quod si non fuerit observatum et nomen heredis vel heredum non fuerit manu testatoris scriptum vel voce coram testibus nuncupatum, hoc testamentum stare minime patimur vel in totum, si tota heredum nomina fuerint praetermissa, vel in eius heredis institutionem, cuius nomen neque lingua neque manus testatoris significavit.
Frente a este criterio, nos dirá Iulius Clarus, se posicionó la mayoría de la doctrina (184): quod valet huiusmodi institutio implicite facta per relationem ad aliam cedulam Iudicio meo negari non potest (185):
PARTIDAS 6,11,10
o por señales
LEYES DE TORO, 37
quando el testador nombrada, o señadamente hizo heredero (186).
[6. 2. Ad nutum]
La posibilidad de otorgar validez a un testamento en el que el testador hubiera designado al heredero mediante un mero signo fue ampliamente rechazada por la doctrina (187):
JASÓN DE MAINO: Testator debet propria manu scribere nomina haeredum aut nuncupare coram testibus Qui non potest articulate loqui non potest facere testamentum: quia mortus similis est (188).
COVARRUBIAS DE LEYVA: Haeredis vero institutio non potest nutu fieri, etiam ab eo, qui cessante morbo posset loqui: debet enim haeres nominari ore testamentis (189).
No obstante, la propia doctrina reconocía una serie de limitaciones a este criterio general:
Primo limitatur. Cuando la institución recaía sobre una pía causa -nutu valida est favore piae causae (190)-.
Secundo limitatur. Si testamentum nutu se hizo a favor de un pariente consanguíneo en estado de pobreza, al enterarse que la piedad suple cualquier defecto de forma (191).
Tertio limitatur. Se entendía que era válida la institutio nutu facta cuando, al ser interrogado el testador si su único hijo era el heredero, éste asentaba con la cabeza (192).
Quarto limitatur. Testamentum inter liberos nutu factum sustinetur (193).
Quinto limitatur. Cuando primeramente el testador había redactado el testamento (194), o había dejado de manifiesto que tal persona sería su heredero, tunc enim valet institutio etiam nutu facta (195).
Sexto limitatur. Cuando lo hubiere hecho mediante palabras balbuceantes o escasamente articuladas (196), si testes intelligant eius verba (197):
PARTIDAS 6,3,6
Que esta mengua aviniera por agravamiento de la enfermedad (198).
Septimo limitatur. Cuando la institución se realizaba, en parte, ad nutum, en parte, per verbum (199).
Octavo limitatur. Cuando la institución se realizaba ad nutum cum clausula codicillari, y la voluntad del testador constara fehacientemente (200).
Nono limitatur. Si se hubiera hecho en tierras de la Iglesia o en virtud de la equidad canónica, testamentum nutu factum sustinetur (201).
Decimo et ultimo limitatur. Finalmente, se sostenía su validez con relación a los legados y fideicomisos (202):
[6. 3. Ad interrogationem alterius, et de captatoria voluntate]
En torno a esta cuestión, observamos dos claros supuestos.
El primero se daba cuando el testador, al ser interrogado sobre quién podía ser el heredero testamentario, contestaba designando a Pedro y Pablo, lo que permitía afirmar la validez del testamento por no hallarse vicio alguno nullum vitium ex huiusmodi interrogatione considerari valet (203)-.
Asimismo se consideraba válido el testamento cuando, habiendo comunicado el testador al notario la persona del heredero, se le preguntaba por su nombre (204). La razón de su validez, nos dirá Escaño, habría que buscarla en que, en este supuesto, el disponente no respondía al interrogatorio, si no que venía a aprobar y confirmar lo comunicado al notario (205).
Por el contrario, se consideraba que, si el testador había hecho un testamento solemne, y, con posterioridad, lo variaba a preguntas, ruegos o sugerencias de otros, prevalecía el primero en detrimento del segundo (206).
La mayor controversia doctrinal controversia est celebris-, y donde mayores variantes y excepciones se dieron fue cuando un tercero preguntaba al testador si aquella persona iba a ser el heredero, a cuya pregunta le respondía afirmativamente.
A esta cuestión, autores como Baldo de Ubaldis, Jasón de Maino (207), Alejandro de Imola (208) o Julio Claro (209)sostendrán su nulidad, al entender que la confesión sobre la institución del heredero, realizada por el interrogatorio de un tercero, no permitía que se pudiera considerar perfecta la voluntad confessio unius ad interrogationem alterius facta non dicitur ex perfecta voluntate emanasse (210)-:
BALDUS DE UBALDIS: Quaeritur, si notarius vel alius interrogat testatorem, dicens domine facitis nos Baldus haeredem vestrum? Et testator respondet, facio nunquid talis institutio valeat, et verum quod sic in hoc casu talis institutionem non valet (211).
En este sentido, Covarrubias de Leyva mantendrá que la razón habría que hallarla en el intento por evitar los fraudes y las inoportunas sugerencias, lo que impediría la perfección de la voluntad del testador: Est tamen intelligenda, modo cesset omnis suspicio fraudis, timoris et importunae suggestionis, et constet testatorem deliberate voluisse testari (212).
Frente a esta línea argumental, la mayoría de la doctrina vino a admitir la validez del testamento, aun cuando el nombre del heredero viniera confirmado a través de la pregunta de un notario o de un tercero (213), máxime cuando quien interrogaba era un escribano público, sobre el cual no podía recaer ninguna sospecha de falsedad: maxime procedit, si interrogatio facta est a notario, quia est persona publica, et ad officium suum pertinet, et est sine suspicione non est falsarius (214):
CÁNCER: Hoc ego magis fundavi, quod dicta interrogatio quae fit a notariis publicis Barcinonae, non fit ad alium finem, nisi ut constet de animo deliberato testatoris (215).
No obstante, esta materia, quae ad praxim, et forum omnio necessaria est, por su amplitud, sufrió numerosas ampliationes et limitationes. A tenor de su importancia práctica, pasamos a exponer brevemente estas últimas.
Prima limitatio. Quando falsi suspicio adest
Ante este supuesto, los Comentaristas no dudaron en negar la validez del testamento realizado ad interrogationem alterius (216), para lo cual se requería el arbitrio judicial (217).
La falsedad se tenía cuando se sospechaba de una ingerencia, de una inducción o de unas actitudes no habituales (218). Así cuando se constataba la ignorancia del testador (219); cuando se hallaba gravemente enfermo, lo que podía impedir que entendiera lo que se le preguntaba (220); cuando no se convocaba al notario (221); cuando quien interrogaba no era persona fidedigna (222); cuando no constaba el interés por testar del testador (223); cuando se hubiera realizado por la noche, y no se hiciera constar la hora de su redacción (224); cuando los instituidos no eran los que debía nombrar el testador magna enim praesumptio est falsitatis (225)-; o, entre otras, cuando se advirtiera de lo insólito, oscuro o secreto del testamento (226).
Con carácter ejemplificador, Menochio nos señala la sospecha que provocaba el cambio repentino de un testamento que había sido conservado durante muchos años por el disponente: quoad sanae mentis fuisset cum multos annos vixerit, post primum testamentum, a se conditum, credendum non est, quod in extremis laborans, testari, et revocare illud primum voluerit, quoad facere pluries posset, cum bonae valetudinis esset (227).
Secunda limitatur. Quando testator articulate non loquitur, et oppressus et infirmitate
La segunda limitación se daba cuando el testador se hallaba enfermo in articulo mortis, lo que le podría impedir hablar articuladamente o entender con claridad (228):
C. 6,2329
Si enim talis est testator, qui neque scribere neque articulate loqui potest mortuo similis est, et falsitas in elogiis committitur, .
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Non potens articulate loqui est simile mortuo. et ideo cum testator loquitur balbutiendo cum primo fuerit homo recte lingue si facit testamentum, non verum (229).
En análogo sentido se expresaba Menochio, cuando sostenía que, aun estando el testador con plena capacidad mental, si su cuerpo estaba sometido a una enfermedad tal que le limitaba su voluntad, habría que presumir non habuerit animum testandi, por lo que hoc casu, non subsitit testamentum (230).
Tertio limitatur. Quando testator sana mentis non est
Asimismo, siguiendo una amplia tradición textual (231), se sostuvo la nulidad del testamento, no por un deterioro físico, sino por una notoria disminución en su capacidad de entendimiento: non tantum corporis valetudo, quantum mentis integritas est (232):
D. 28,1,2 (Labeo 1 post. a iav. epit.)
In eo qui testatur eius temporis, quo testamentum facit, integritas mentis, non corporis sanitas exigenda est.
Criterio que, como nos dirá Antonio Gómez (233), fue extendido a todas las personas que tenían el intelecto y la memoria deteriorada, así como a los que se hallaban en una edad decrépita, lo que excluía, nos dirá Bas y Galcerán, a los simples y fatuos, los cuales, al no estar privados totalmente de intelecto, podían hacer testamento: Simplices tamen, et fatui, et qui habetiori sunt intellectu, dummodo omnino mente privati non sint, recte testamentum possunt facere (234).
No obstante, en virtud del favor testamenti, se presumía la plena capacidad de todo testador, por lo que, nos dirá Bártolo (235), si alguien la cuestionaba, sobre él recaía el onus probandi (236).
La dificultad de la misma llevó a la doctrina Jasón de Maino (237)- a establecer una serie de actos y signos (238) aparentes de prodigalidad o demencia (239), a saber:
[1] cuando se presumía que hizo el testamento en estado de euforia (240),
[2] cuando desconocía su nombre (241),
[3] cuando se decretaba su internamiento en un hospital (242),
[4] cuando se constataba que su memoria estaba desordenada (243),
[5] cuando o no contestaba o contestaba lo contrario de lo preguntado (244),
[6] cuando era hallado paseando sin ropajes o de forma impúdica (245),
[7] cuando se imaginaba que ya había fallecido (246),
[8] cuando, hallándose enfermo, rechazaba todo tratamiento médico (247),
[9] o, entre otros indicios, por los actos (248) y declaraciones realizadas (249).
Signos y actos que debían ser probados plenamente por testigos cualificados, los cuales, por su conocimiento y experiencia, podrían determinar el grado de demencia (250).
Senatus sententia publicata per Franciscum Paulum Alreus, die 6 Octobris 1610, inter Josephum Ferrer Curatorem, et Michaelem Diego, et Rochum Sonsoni.
ad furorem vel dementiam probandam debeant testes medici deponere (251).
La gravedad de la nulidad testamentaria llevará a la escuela estatutaria a sostener que no se podía calificar de demente a quien realizara algunos actos insanus, et aliquos non, porque, como reseñaba Bártolo, todas las acciones y las palabras debían ser insanas y dementes (252).
Por el contrario, se entendía que se hallaba con preclara mente cuando se observaba que sus disposiciones eran discretas y prudentes (253), así cuando instituía a sus hijos o parientes consanguíneos (254); por las expresiones y los gestos realizados con anterioridad y durante el testamento (255); cuando recibía voluntariamente el Sagrado Sacramento (256); o, entre otras, por la confirmación de un notario (257) o de los testigos (258).
Recuperado el juicio, aunque sólo fuere por un intervalo de tiempo breve, y probado por una sumaria información de testigos (259), se daba validez al testamento At si, dubiatur utrum in amente adfuerit usus rationis sufficiens ad testandum, recurrendum est ad testes (260)-.
Quarta limitatur. Quando testamentum ad interrogationem alterius metu factum est
Finalmente, la doctrina reconocía la nulidad del principio cuando se realizaba un testamento por miedo, temor o inducción quia voluntas testatoris debet esse libera itaque ita a principio intervenient metu testamentum nullum est, quia non fuit consensus (261)-.
El riesgo que conllevaba la nulidad de un testamento determinó que se tuviera que valorar y probar plenamente su alcance metus in dubio non praesumitur, sed probandus est (262)-; si bien vemos cómo los medios de prueba exigidos, en la praxis, escasamente alcanzaban el deseado binomio prueba plena-condena.
Así, tal y como expone la doctrina, bastaban las siguientes afirmaciones para dar por cierto que el testamento se había realizado bajo coacción:
[1] Se declaraba indigno el testamento cuando el testador afirmaba, en presencia de dos o tres testigos, o de un notario, que había instituido heredero y designado los sustitutos en el testamento por la inducción, la coacción o por el miedo sufrido :
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Quero poena quod testator dixit coram duobus vel tribus testibus: vel etiam coram notario quod ipse fecerat testamentum coactus et quod libenter mutaret: sed omittit propter timorem an sit sufficiens probatio. Respondo si diceret simpliciter propter metum non exprimendo a quo esset illatus quod non valeret aliquod. non enim potest sua simplici voluntate removere testamentum quod ante fecerta, ut lege sancimus, Codice De testamentis. sed si deceret sibi metum illatum ad instituto, vel substituto. tunc satis enim indignum reputare videtur et tunc hereditas applicatur fiscu, ut lege hereditas, Codice de his quibus ut indignis (263).
[2] Cuando en el testamento se incluía una cláusula de protesta protestatur de nullitate actu (264)-, en la que el testador declaraba que había actuado por miedo o coacción (265).
[3] Cuando se actuaba por los ruegos inoportunos de la mujer o del cónyuge, los cuales eran entendidos como actos de violencia o de coacción (266):
PARTIDAS 7,19,1
Ca segund dizen los sabios antiguos, como en manera de fuerça es sosacar, .
[4] Asimismo se reconocía la validez de las meras presunciones e indicios cuando era difícil de probar por otros medios más fidedignos metus probatur indiciis, et coniecturis, quia est difficilis probationis (267)-.
En el plano práctico, se admitió la nulidad de la institución del heredero cuando se hubiera probado que el testamento se había realizado por su coacción (268):
D. 29,6,1,pr. (Ulpianus 48 ad ed.)
Qui dum captat hereditatem legitimam vel ex testamento, prohibuit testamentarium introire volente eo facere testamentum vel mutare, divus hadrianus constituit denegari ei debere actiones denegatisque ei actionibus fisco locum fore (269).
2.2. Testamentum imperfectum quando dicatur
Con relación a la imperfección del testamento, toda la doctrina, desde la escuela de los glosadores Acursio-, de los comentaristas Bártolo, Baldo-, hasta la literatura del mos italicus tardío (270), vino a reconocer, a tenor de D. 28,1,25, que ésta se daba en virtud de dos supuestos.
[1] cuando el testamento era incompleto e imperfecto (271) actus non consummatus nil operant-, ya que, al no haberse redactado todo lo que el testador deseaba, no se podía presumir un contenido mayor al redactado, lo que determinaba la nulidad del testamento -testamentum non valet (272)-.
[2] cuando el testamentum era realizado por un tercero:
ACCURSIUS: quod vero quis. non tamen dicitur facere testamentum per alium. Illud enim prohibutum est (273).
Más en particular, Baldo llegará a sostener una presunción negativa: Si autem non constat, quod testator prefecerit testamentum, talis scriptura non valet; esto es, cabría sostener la nulidad del testamento cuando no hubiera constancia explícita de que el testador hubiese acabado o perfeccionado el testamento (274).
Sin embargo, a juicio del Comentarista, la reserva que pudiera hacer el disponente para un tiempo futuro, ya fuese certum vel incertum, no determinaba la nulidad del testamento per imperfectionem voluntatis ipso actu testandi praeter iam dicta, et diposita aliis esse dicturum, et non dixisse, , talis reservati non arguit imperfectionem voluntatis (275)-.
En análogo sentido, Bártolo sostuvo que cuando el testador hubiera previsto que la institución de heredero estuviera sujeta a una condición, si por error no la puso, la institución era inválida; pero si, en el momento de redactar el testamento no hubiera manifestado expresamente la intención de someter al heredero a condición, sino en un momento posterior, tal omisión, dispositio non vitiatur. La razón la hallaba en que, en el primer supuesto, la voluntad estaba viciada por imperfecta, al no redactar la condición que deseaba; en el segundo caso, ésta la reservó para un momento posterior, lo que no acarreaba una sanción jurídica: la invalidez del testamento.
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Tu dicas quandocumque quis destinavit adiicere conditionem et hoc expressit quandocumque autem venit ad actum perficiendi testamentum per errorem illud omisit tunc institutio quandocumque testator non dixit se expressurum conditionem: tunc cum institutionem faceret: licet postea tunc si omittatur dispositio non vitiatur Ratio apparet quia in primo casu destinavit facere dispositionem et institutionem conditionalem quod non fecit postea: et sic erravit in substantia institutionis In secundo casu non destinavit facere institutionem conditionalem, et sic in substantia institutionis non erravit (276)
Criterio que fue asumido por autores como Pablo de Castro (277), Gratiano (278), Claro (279), Menochio (280), Antonio Gómez (281), Escaño, Xammar (282) o Castillo Sotomayor (283), para quienes hoc casu reservatio non arguit voluntatis imperfectionem, nec efficit, quidem testamentum sustineatur (284).
Admitida la nulidad del testamento por razón de un vicio en la voluntad, vemos cómo la doctrina medieval y moderna da acogida a una amplia casuística, en la que se intenta poner de manifiesto la mayor o menor consolidación de este principio en la praxis jurídica.
Veamos algunos ejemplos:
[1] Tutores si destinavit facere testator, et non fecit ob impedimentum
Así, si el disponente pensaba establecer en su testamento un número de tutores, si éstos no eran incluidos a causa de un impedimento no previsto: imperfecta dicitur voluntas, et imperfectum testamentum ratione voluntatis (285).
[2] Substitutionem si efficere voluit testator, et ob impedimentum non fecit
Idéntico criterio se tendría cuando el testador hubiera tenido la intención de designar un sustituto al tiempo de confeccionar el testamento, et ob impedimentum superveniens non fecisse (286)
[3] Legata si ad scribere voluit testator, et non potuit
Mayor controversia se originó, nos dirá Ayerbe deAyora, en torno a la posible nulidad del testamento por imperfección en la voluntad cuando el testador no pudo escribir el legado que deseaba reflejar en el testamentum (287).
[Pars afirmativa]
Siguiendo el planteamiento de Ayora, los argumentos para sostener sine legatis possit testamentum valere se podían reducir a los siguientes:
Primo. Que el legado y la institución del heredero eran figuras diferentes, por lo que su omisión no podía inferir en la nulidad de éste: quod legatum et institutio sunt diversa, et consequens ex omissione legati non debet inferri ad nullitatem institutionis (288).
Secundo. Sería absurdo que una figura subsidiaria pudiera asignar fuerzas y viciar a la principal absurdum esse, accessorium tribuere vires, et vitam principali (289)-.
Tertio. No se debería pensar que se eligió una manera de testar para que se pudieran impugnar sus disposiciones nemo paesumitur eligire viam per quam eius dispositio corruat (290)-.
Quarto. Finalmente, porque en D. 28,1,25 loquitur de institutione haeredum, non de legatis (291).
[Negativa opinio verior]
Frente a este criterio, la mayoría de la doctrina sostuvo que la omisión de un legado, ya fuese por un impedimento o porque al testador le sobrevenía la muerte de forma inesperada, anullet testamentum, et in hoc casu sit imperfecta voluntas, et testamentum imperfectum ratione voluntatis imperfectae (292).
Las razones esgrimidas se pueden resumir en las siguientes:
Primo. La razón fundamental se hallaba en el contenido de lo dispuesto en D. 28,1,25, porque la perfección se debería de dar in ultimo puncto, et ultima sylaba (293).
Secundo. A tenor de D. 28,1,21,1 (294), si después de hecho el testamento quisiera el disponente cambiar alguna cosa, éste se debería redactar de nuevo, porque, a decir de Escaño, testamento enim perfecto nihil novi addi potest (295).
Tertio. Asimismo, siguiendo el testimonio recogido en C. 5,22,9, en el que se afirma la validez del testamento hecho por un furioso en un intervalo de lucidez, cabría sostener su nulidad cuando no se incluía un legado deseado por el testador (296).
[4] De voluntate testantis testibus declarata et manifestata, utrum propter vocatione notarii sit imperfecta, cum decedat testator antequam veniat notarius
Un nuevo supuesto controvertido se daba con relación a la posible validez de un testamento cuyo tenor había sido declarado delante de testigos, pero a cuya redacción no pudo asistir el notario pedido por el de cuius, por sobrevenirle repentina muerte.
El criterio fue expuesto por Oldradus en su Consejo 119 (297), donde narra cómo se le pidió consejo en un caso consultus fuit in casu- en el que un testador Titius- llama a dos testigos y a un clérigo para que redacte el contenido de su última voluntad, un testamento ad pias causas de todos sus bienes -quod pauperes Christi instituebat-. Pasados unos días, manifiesta su intención de reducir su voluntad a escritura pública. Enfermo, es trasladado a otro lugar, et altero die decessit, sine eo quod nec notarius, nec testes venierent.
Ante este caso, Oldradus respondit: quod talis dispositio nullam vim habet, et illa schedula una cum depositione illorum duorum testium non facit fidem.
Las razones que esgrimieron los moderni doctori fueron las siguientes:
Primero. Si el testador deseaba reducir el testamento a pública escritura, únicamente se podría hablar de praeparatio ad testamentum Tristany (298)-, y ésta, a tenor de la tradición textual del Corpus Iuris Civilis, no era entendida como suficiente para dar validez al testamento praeparatio non sufficit, nec testamentum probat-:
D. 28,1,29pr. (Paulus 14 resp.)
Ex ea scriptura, quae ad testamentum faciendum parabatur, si nullo iure testamentum perfectum esset, nec ea, quae fideicommissorum verba habent peti posse.
D. 33,11,1 (Ulpianus 2 fideic.)
Quotiens quis exemplum testamenti praeparat et prius decedat quam testetur, non valent quasi ex codicillis quae in exemplo scripta sunt, licet verba fideicommissi scriptura habeat: et ita divum pium decrevisse maecianus scribit.
Segundo. Tomando como referencia el ámbito judicial, se afirmaba que si en los juicios a los actos que se desarrollaban durante el mismo no se les llamaba sentencia, idéntico criterio se debía dar con relación al testamento, donde estas declaraciones se les debía llamar preámbulos Ergo eodem modo testatorum enunciationes antequam in scripturam concipiantur non testamentum sed preamulae dispositiones debent nominari (299)-.
Tercero. Asimismo, si los contratos no se entendían perfeccionados cuando las partes ab initio- expresaban su intención de que el contenido fuese redactado por un notario; luego, en los testamentos, si este mismo deseo se expresaba, y el notario no accedía, el testamento era imperfecto: maxime quia testatores saepe mutant, addunt, et revocant plura per eos destinata, et multa etiam tractantur, quae non perficiuntur, et non veniunt ad conclusionem, et finalem effectum (300).
Esta concepción la hallamos en juristas como Covarrubias (301) o Rubeus, donde, en su tratado sobre los testamentos, sostendrá la nulidad de la voluntad testamentaria cuando el disponente solicitaba, de forma expresa, que su voluntad fuera vertida por escrito por un escribano público:
RUBEUS DE BUXETO: Quod quando ab initio testator petit notarium, et postea potulit verba conclusiva suae voluntatis, si antequam notarius accederet, vel stipularetur moratur, tunc illa dispositio dicenda est imperfecta ratione voluntatis, et ratio est, quia testator prius petendo, et postea nec verba conclusiva suae voluntatis dicendo, videtur suam voluntatem distulisse in tempus stipulationis notarii (302).
Frente a este criterio, algunos juristas sostendrán que si el testador declaraba su voluntad ante dos testigos, y después solicitaba la presencia de un notario para que lo pusiera por escrito, si fallecía antes de que llegara éste, o antes de que se publicara, no cabría hablar de imperfección por razón del testamento, sino por razón de la solemnidad, esto es, únicamente para probar su voluntad:
CÁNCER: Veritas est, quod si testator deliberate declarasset coram testibus, talem esse suam voluntatem, explicando eam dispositive; et postea dixisset quod vocaretur Notarius ad redigendum dictam suam voluntatem in scriptis, quod tunc si ante Notarii adventum moreretur, vel ante publicationem ratione voluntatis, sed solemnitatis, quod aut testator suam voluntatem simpliciter declaravit, et habuit illam pro perfecta, respectu suae voluntatis, et tunc illa dispositio dicatur perfecta respectu voluntatis, licet postea petat Notarium, quia intelligitur tantum petitus pro probatione suae voluntatis, (303).
En análogo sentido se manifestará Escaño (304), para quien la mera ausencia del notario no probaba la suspensión de la voluntad del testador, por lo que, a juicio de autores como Burgos de Paz (305), Gratiano (306) o Marta (307), se debería diferenciar claramente entre la preparación del testamento y la voluntad explícita de testar est autem magna differentia-, porque, dándose el animus testandi, la no concurrencia del notarius no invalidaba el testamentum.
Finalmente, frente al valor vinculante del documento escrito, Tarraza, en su Tratado de arte de notaría, fue explícito al señalar que la presencia de un testamento oral determinaba la ausencia de solemnidad, por cuanto la escritura no se convertía en la sustancia del testamento, sino en el vínculo para perpetuar la memoria de lo declarado:
TARRAZA: et non interveniunt reliquae solemnitates quae in testamento in scriptis requiruntur: Et ob id dicitur testamentum nuncupativum, sine scriptis; hoc est; sine solemnitatibus, licet communiter in scriptura redigatur eo; quia scriptura hic non ad substantiam interponitur, sed ad perpetuam rei memoriam. Et istud testamentum vulgo appellatur, testamento ubert (308).
Esta concepción llevará a Bas y Galcerán a sostener que, aunque era frecuente en la praxis forense que los párrocos o los prohombres de la ciudad redactaran los testamentos orales, firmándolos con su propia mano, esta práctica tenía, al no constituir la escritura un elemento esencial del mismo, una utilidad judicial, siendo, por el contrario, el único requisito constitutivo la declaración de última voluntad ante los testigos y su posterior deposición ante la Curia judicial:
BAS Y GALCERÁN: In nostra praxi testamenta nuncupativa solent disponi hoc modo, quod Parochus, aut alius Sacerdos, aut quilibet alius probus vir, qui scribere sciat, in foleo papyri describit voluntatem testare volentis, et eam firmat sua propria manu, quod semper judico utile, et juri consonum ... Sed hoc non est de essentia, nam etiam si charta non fiat de voluntate ultima, neque interveniat Parochus, aut alius Sacerdos, validissimum testamentum faciet testator, nuncupando voluntatem suam coram quinque testibus, dummodo testes manifestent intra decem dies dispositionem illam, curiae justitiae loci ubi testamentum fuit factum, nam tale testamentum, ad sui essentiam, et validitatem, nullam petit scripturam (309).
[5] Testamenti scriptura non fuit lecta, nec publicata coram notario et testibus
Manifestación visible de esta concepción la hallamos en este nuevo interrogante: ¿invalidaba el testamento escrito si éste no había sido leído y publicado en presencia de los testigos y del escribano público?
A este respecto autores como Covarrubias de Leiva (310), Antonio Gómez, Castillo Sotomayor y Escaño nos informan cómo, a juicio de un sector minoritario de la doctrina, de darse este supuesto, la voluntad testamentaria se debía tener por imperfecta, e inválido el testamento (311):
IOANNES ANDREAE: Et quia derogatione cancellata facta est mentio, est sciendum quod dominus meus in legibus disputavit hanc quaestione, si in rogatione notarii mortui, ex quo nullum factum fuit instrumentum, scriptum est de manu ipsius, fit cassum et cancellatum de voluntate partium: et una pars petit de illa fieri instrumentum, altera resistit, quid iuris sit, quaeritur? Declinavit in partem, quod instrumentum fieri debeat his rationibus: quia cancellatura non habet sua solennia, scilicet testes, diem, et consulem; de quibus dictum est in principio huius titulo, et sic quia non habet publicam formam, impedire non debet confectionem instrumentum nec ei soli sit credendum, an contractus intercesserit, vel ab eo sit recessum licet de eo, an instrumentum fecerit, recurratur ad eum, si vivit, (312).
Veamos los argumentos esgrimidos:
Primero. Porque, a tenor de las fuentes legales, la lectura y publicación son elementos sustanciales del testamento: ergo deficiente lectione, et publicatione substantia deficit testamenti, et per consequens imperfectu, et invalidum erit testamentum (313).
PARTIDAS 3,103,3
Debe ser leido, y fecho ante siete testigos (314).
Segundo. Porque, de no realizarse ésta, al no constar públicamente la voluntad del testador, bien pudiera ser alterada addere, vel mutare-: ergo imperfecta erit voluntas nondum lecta scriptura testamenti (315).
Finalmente, se advertía que no dándose su lectura, podía el testamento contener otras disposiciones del testador, por lo que se afirmaba que únicamente con la lectura se alcanzaba a conocer el contenido completo del testamentum (316).
Frente a esta línea argumental, la mayoría de la doctrina vino a sostener que su ausencia conllevaba un defecto en la solemnidad del testamento, pero no un defecto de la voluntad (317):
MARTA: Sed de natura testamenti non est necessaria scriptura, neque illus publicatio: ergo ea non (fiat de juris) forma, sed adhibentur ad faciliorem (probationem) sua voluntatis. Item simplex voluntas faciendi publicationem non sufficit ad probandum voluntatem testatoris fuisse, quod publicatio testamenti esset de forma, quia praesumptio juris repugnat: et ideo ad probandam talem voluntatem validior probatio requiritur (318).
Esclarecedora nos parece la sentencia de la Real Audiencia de Barcelona aportada por Cáncer, en la que ésta manifestaba cómo era válido el testamento nuncupativo realizado en presencia de un notario y testigos fidedignos, cuando, habiendo sido redactado por un notario, no había sido leído públicamente. Así, ante las dudas planteadas por el notario (319), Senatus in dicta sententia valet testamentum quia non praesumitur in dubio, quod testator se adstrinxerint ad publicationem, quae praedicto casu necessaria non erat (320).
No obstante, la propia doctrina reconocía tres claras limitaciones a esta regla jurídica:
La primera se daba cuando el testador manifestaba el deseo de redactar el testamento por escrito, et non in alia forma (321); lo que permitía ver a los juristas que no se estaba ante un requisito solemne, sino ante un elemento sustancial: la perfección de la voluntad.
La segunda limitación se originaba cuando el testador manifestaba públicamente su deseo de que el testamento fuera leído y recitado en presencia de los testigos y del notario nam tunc publicatio est de substantia testamenti, et illa deficiente testamentum erit nullum ex imperfectione voluntatis (322)-:
GUIDO PAPA: In casu de quo agitur testator non habuit voluntatem suam pro perfecta declarata: quia ut in facto ponitur, porposuerat eam facere publicari, et recitari coram notario, et testibus, qui eam scripserat, non dum eam publicaverat ugitur est totaliter invalida (323).
Como tercera limitación se señalaba el que el testador públicamente hubiera aplazado su lectura para un momento posterior: tunc ergo publicatio est de substantia testamenti, et sine illa voluntas dicitur imperfecta (324):
SURDUS. In praesenti factores est clara quod ea mulier non habuit testamentum pro perfecto, quia postquam tota sua voluntas fuit scripta, dixit, se velle prius ius proficisci, et eum redisset, curasset notarium, et testes accerciri pro publicatione testamenti (325).
Pero, al margen de estas tres limitaciones, la communis opinio doctorum vino a insistir en que si el testador únicamente hacía referencia a su deseo de que su testamento fuese leído, la ausencia de una lectio, no sería considerada como un vicio en la voluntad, sino un defecto solemne, no sustancial:
RUBEUS DE BUXETO: Unde dum testator simpliciter asserit, ut eius publica voluntate conficiatur per notarium scriptura, alio non additio, censetur illam desiderasse pro maiori probatione, et non pro eius essentia, et forma, seu ad substantiandum ipsum testamentum (326).
[6] Testamento in scriptis invalido, an sustineri possit ut nuncupativum
Particular interés tuvo entre la escuela de los comentaristas y la doctrina tardo-medieval la cuestión de la posible validez de un testamento in scriptis como testamento nuncupativo, cuando, por un impedimento sobrevenido, no pudiera perfeccionarse quaestio dubia est (327)-.
Varias fueron las posibles variantes que hallamos reflejadas en la literatura jurídica, a saber:
[6.1] La primera hacía referencia al supuesto en que el testador sostenía que su deseo era el de redactar por escrito el testamentum, et non in alia forma, lo que determinaba que, si éste no era perfecto, no podía ser válido, ni como escrito, ni como nuncupativo nec in scriptis, ut nuncupativum (328)-:
MANTICA: In primo casu, quando testator expresse restrinxit se ad testandum in scriptis, concluditur, quod si testamentum in scriptis conditum est imperfectum, nullo modo valeat tanquam nuncupativum (329).
[6.2] En segundo término, si se disponía que su testamento podía valer omne meliori modo o como codicilo, a juicio de la communis opinio doctorum era válido como testamento nuncupativo, criterio que, como nos dirá Bártolo, no dependía del instituido heredero (330), sino de lo dispuesto en los estatutos: valere non est in electione heredis institutis, sed in potestate iuris (331):
JASON DE MAINO: quod sic actus ultime voluntatis non valet eo modo quod potest, non valet etiam eo modo quo valere potest, et ideo si non valet ut testamentum non valebit etiam ut codicillus salvo nisi testator apposuisset clausulam codicillarem (332).
La razón que esgrimían los Comentaristas, concluirá Mantica, se debía a que el testador no deseaba someterse a una especie concreta de testamento, sino que, siguiendo lo dispuesto en Digesto 29,1,3, el testador podía querer testar según un genus testandi, y no por ello tenía que renunciar al beneficio de otra forma testamentaria (333).
Criterio que, únicamente, se exceptuaba si la mencionada cláusula era puesta por el notario, y no por el disponente (334).
[6.3] Menor duda doctrinal despertaba el supuesto en que el testamento carecía de las formas necesarias para el testamento escrito, y el verbal: testamentum nullo modo valet; y, a sensu contrario, valía cuando éstas estaban cumplimentadas (335).
[6.4] Donde hallamos una amplia controversia unde non levis est inter Doctores controversia- fue ante el supuesto que el testamento escrito adoleciera de algún defecto solemne, y el disponente no se hubiera pronunciado si ésta era la única forma en que deseaba que constase su última voluntad (336).
A este respecto, Pablo de Castro (337) y, dentro de nuestra propia doctrina, Antonio Gómez (338) o Gregorio López (339), sostuvieron la nulidad del testamento, ya porque suponían que el testador deseaba que el testamento fuera por escrito, ya porque la ausencia de las solemnidades prescritas por la ley determinaba su nulidad.
Frente a este criterio, el sentir mayoritario de la doctrina fue el de admitir su validez como testamento nuncupativo (340):
Relevante nos parece la opinión de Cino de Pistoia, para quien, en su comentario a la ley hac consultisima, versículo per nuncupationem,, establecía los siguientes criterios:
[1] Cuando deseaba realizarlo únicamente por escrito, el testamento era nulo non est dubium-.
[2] Cuando no hubiera una constancia expresa quando agitur tacite-, pero se podía deducir por conjeturas o indicios, tunc videtur testatorem voluisse testari in scriptis.
[3] Por el contrario, si por los indicios no se podía deducir su deseo de realizarlo por escrito, valebit ut testamentum nuncupativum: quod si non constat de voluntate testatoris, valebit utroque modo, et erit testamentum in scriptis, et sine scriptis, non quod sint duo testamenta, sed unum habens duas formas. quia licet tunc non valeat in una forma, valebit in altera, cum non sint formae contrariae, sed diversae, quae simul se patiuntur secundum Iacobus praedictum (341).
DURANS GUALDENSIS: Notandum quoque est tale testamentum valere posse etiam ut nuncupativum, quod est ut vale quando caret aliqua solennitate requisita in testamento in scriptis (342).
Dos fueron los textos sobre los que se apoyaba la doctrina: la opinión de Ulpiano, vertida en la rúbrica De los testamentos, y una ley de Derecho Regio recogida en Partidas 6,1,1:
D. 29,1,3 (Ulpianus 2 ad sab.)
Si miles, qui destinaverat communi iure testari, ante defecerit quam testaretur? pomponius dubitat. sed cur non in milite diversum probet? neque enim qui voluit iure communi testari, statim beneficio militari renuntiavit, nec credendus est quisquam genus testandi eligere ad impugnanda sua iudicia, sed magis utroque genere voluisse propter fortuitos casus: quemadmodum plerique pagani solent, cum testamenti faciunt per scripturam, adicere velle hoc etiam vice codicillorum valere. quicquam dixerit, si imperfectum sit testamentum, codicillos non esse, nam secundum nostram sententiam etiam divus marcus rescripsit.
De acuerdo con la opinión de Ulpiano, la doctrina sostendrá que cabría entender que el testador deseaba no sólo observar las solemnidades legales, sino su supervivencia, porque el deseo del testador era confeccionar el testamento del mejor modo que podía, por lo que, si decaía como testamento escrito, debería permanecer y valer como nuncupativo: Ergo sicut in dispositione militis interpretatur voluisse condere testamentum meliori modo quo potuit, et in forma valida; sic in reliquis praesumendum est velle quemlibet testamentum conficere eo modo ut ad effectum perducatur, et quo si in scriptis deficiat, sustineri possit, et valeat ut nuncupativum (343).
PARTIDAS 6,1,1
La otra manera es a que dizen en latin testamentum in scriptis, que quiere tanto dezir, como manda que se haze por escrito, e non de otra guisa.
De la glosa de Gregorio López al versículo e non de otra guisa, se deduce que no era suficiente con que el testador expresara que deseaba redactar por escrito el testamento, sino que, además, debía ratificar que no quería hacerlo de otra forma quia non sufficit dixisse, volo in scriptis testari, nisi praeterea adiecerit, e non de otra guisa, idest, et non ut alia forma (344)-.
Referencias textuales que llevarán a la literatura jurídica a sostener que, dándose constancia de la identidad de la escritura (345), del nombre del heredero (346), así como de los testigos (347), valía ut testamentum nuncupativum:
COVARRUBIAS DE LEYVA: si tamen testator commissionem dedit aliui ad testamentum secundum leges in praedicta commissione suae facultate eadem solemnitas requiritur, quae in testamentis desideratur, nam si comissio fit in scriptis, requiritur solemnitas testamenti in scriptis, et nuncupativi, testamenti nuncupativi (348).
[7] An valet testamento ad pias causas imperfecto ratione voluntatis?
La doctrina moderna, partiendo de la continuidad histórico-jurídica de las fuentes y de las categorías jurídicas romanas, va a intentar plasmar una síntesis conciliadora entre los diversos contenidos que ofrecen las fuentes con los aspectos de la praxis del foro.
De acuerdo con esta premisa, el jurista bajo-medieval, siguiendo el método escolástico de la quaestio, intentará dar una explicación coherente a la complejidad del fenómeno jurídico, realizando aportaciones creadoras acordes con las nuevas exigencias de cada momento.
En este sentido, hallamos en la obra de los juristas del ius commune un intento por esclarecer los distintos supuestos que la realidad forense ofrece a la ciencia jurídica.
Tomando como punto de referencia la Lex Romana, la doctrina medieval no agota el estudio de la perfección del testamento en su ámbito conceptual, sino que lo incardina y lo desarrolla en la praxis testamentaria, determinando su alcance en distintas formas testamentarias, así en el testamento ad pias causas o en el testamento inter liberos.
Con relación al testamento ad pias causas, la controversia en torno a si podía alcanzar validez jurídica aun siendo imperfectum ratione voluntatis (349) fue notable a lo largo de todo el Derecho medieval y moderno, dada la opinión favorable de Bártolo.
[Pars affirmativa]
A juicio de Bártolo de Saxoferrato, el criterio de por qué se debería admitir el testamento ad pia causa, incluso aunque el mismo pudiera padecer un vicio en la voluntad, se debía a que su eficacia no habría que buscarla tanto en la fuerza de la razón jurídica, sino en un acto de piedad quod hiusmodi legatum pium non est debitum iure efficacis rationis, sed cuiusdam pietatis-, toda vez que el testamento, aunque fuese imperfecto, probaba la voluntad del testador (350), como el documento cancelado probaba que había sido redactado:
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Legata an debeantur ex textamento imperfecto ratione voluntatis. Hic enim casus contra ultramontanos qui tenent contra Glossa que dicit quod ex testamento imperfecto relicta debentur naturaliter, , sed contra eos est hic casus quidam dives homo de marchia incepit facere testamentum et iam erat scriptum quod in tali loco fieret ecclesia et legavit pro ea testamentum, modo ille ante perfectum testamentum defuncti an possint, et per legem istam videtur quod sic, quia testamentum imperfectum probat defuncti voluntatem, , simili quia instrumentum cancellatum probat quod fuit (351).
[Contra Bartolum communis tenent opinio]
Frente a este criterio, la mayoría de la doctrina vino a sostener quod no valeat dispositio imperfecta ratione voluntatis, nec quo ad disposita favore piae causae (352).
Los argumentos esgrimidos pueden resumirse en los siguientes:
[1] En primer término, como sostuvo Xammar, la imperfección de la voluntad permitía afirmar que se estaba ante una voluntad no consciente o meramente preparatoria (353).
[2] Asimismo, la doctrina, aun reconociendo que fue una cuestión debatida, sostendrá la ausencia de un carácter privilegiado, al afirmar que su nulidad no dependía únicamente de una imperfección en la voluntad, sino, también, cuando no concurrían los testigos exigidos por la ley (354).
[3] Finalmente se señala cómo el testamento ad pias causas no podía ir contra las reglas del Derecho: regula iuris expressa est, quod voluntatis imperfectio vitiat dispositionem. Et ab hac regula lege expressa non excipitur casus dispositionis causae piae (355).
Criterio que, como señala Escaño, fue seguido en la mayoría de los tribunales regios: ut admissit Senatus Hispalensi in causa Francisci Martin in testamento imperfecto ratione voluntatis contra piam causam iudicatum fuit (356):
Senatus sententia publicata per Franciscum Paulum Alreus die 19 Februarii 1636 inter Onophrium Ponz, et Augustinum Marti; confirmata in alia aula.
Et attento quod ex testium depositio fuit probatum et omne deductum ac articulatum pro parte dicti Onofrii in saepe memorata scriptura in viam iuris dicendum est illius intentionem non subsistere respectu validitatis praesenti testamenti cum in eo deficiat perfecta voluntas testatoris et sic neque inter liberos neque favore ipsae causae sustinetur in Sacro Regio Consilio (357).
[8] An valet testamento inter liberos imperfecto ratione voluntatis?
Menor controversia hallamos en torno al testamentum inter liberos, en el que únicamente Curtius Iunior, en su comentario a la ley Hac consultissima, rúbrica De testamentis, sostuvo, a diferencia de la mayoría de la doctrina, su validez, y no sólo si éste era imperfecto ratione solemnitatis, sed etiam quando est imperfectum ratione voluntatis:
CURTIUS IUNIOR: Glossae, Bartolus, et communiter scribentes in lege si is qui per illum textum ff [Digestorum] de testamentis, cum aliis adductis per Alexandrum, et Modernos hic concludunt, quod non, et ita transeunt omnes antiqui, et moderni, mihi videtur, quod in contrarium sit fortissimus textus in lege final, ibi: sive coeptum neque impletum testamentum supra familiae erciscundae, nec valet solutio Glossae ibi in verbo impletum, dum intelligit textum, quantum ad solemnitatem, sed bene completum quantum ad voluntatem, , procedat etiam quando testamentum est imperfectum ratione voluntatis (358).
Frente a este criterio, la communis doctorum opinio invalidum esse testamentum inter liberos imperfectum ratione voluntatis (359):
BALDUS DE UBALDIS: Testamentum imperfectum non valet, etiam inter liberos (360).
IULIUS CLARUS: Testamento inter liberos imperfectum ratione voluntatis an sustineatur. Respondo quod non, sed solummodo quando est imperfectum ratione solemnitatis, caeterum si sit imperfectum ratione voluntatis, non sustinetur (361).
V. PROBATIO DE PERFECTIONE ET IMPERFECTIONE VOLUNTATIS TESTAMENTI
Expuestos los criterios esenciales por los que se entendía perfecto o imperfecto el testamento, nos resta señalar, únicamente, los elementos probatorios de los que se valían la jurisprudencia y la doctrina para determinar la validez de la voluntad del testador.
I. Onus probandi
Como ya ha sido indicado en páginas anteriores, la doctrina medieval y moderna mantuvo el criterio testamentum praesumitur perfectum ratione voluntatis (362), por lo que, quién impugnaba su validez debía probarla: quia dicenti testamentum invalidum regulariter onus probandi incumbit (363). Prueba que, como la propia literatura jurídica indica, tenía que ser plena (364), concluyente y eficaz, porque in dubio pro testamento iudicandum est (365).
En torno a esta quaestio disputata, la communis opinio doctorum vino a reconocer que la perfección o imperfección del testamento se determinaba cuando los testigos pudieran dar fe del animus testandi, de la aptitud de las palabras pronunciadas, que el testador hubiera expresado todo lo que deseaba, así como por el número y la cualidad de aquéllos.
Veamos cada uno de estos requisitos.
II. Animus deliberatus testandi constare debet
Con respecto a la forma en que se debía otorgar el testamento, los Comentaristas del mos italicus tardío exigían al de cuius no sólo que la decisión que adoptase la determinara por sí mismo, libre de toda influencia ilícita (vis, metus et dolus), sino que manifestase una voluntas certa (366); esto es, a juicio de Farinacio no era suficiente que el testamento estuviera legítimamente realizado, si no que se necesitaba, siguiendo los preceptos del Corpus Iuris (367), que el disponente tuviera el ánimo de testar -Non sufficit ut testamentum legitime factum dicatur, ... Sed requiritur, quod disponens, testandi animum habuerit (368)-; esto es, se requería, a juicio de Menochio o de Corneo, no un mero animo complacendi, sino el deseo cierto de distribuir el caudal hereditario entre uno o varios herederos conjunta o sucesivamente (369):
CORNEUS: sed requiritur, ut constent verba, quae significant institutionem, esse prolatam, animo testandi, non animo complacendi, vel alio respectu (370).
Senatus Sententia lata et publicata per Vicentium Joannem Praedel, die 20 Decembris anni 1659.
et attento, quod dicta Ursula Clara de Abadia coram notario et testibus animo testandi suam ultimam declaravit voluntatem perfecte et plene,... (371).
Con carácter ejemplificador esta línea de pensamiento la hallamos reflejada en la literatura jurídica catalana, para la cual era condición indispensable sine quo est impossibile dari testamentum- (372) el ánimo y el propósito cierto de testar; esto es, la certificación de que el disponente no actuaba, como afirmara Cáncer, por mera jactancia, adulación u otro motivo análogo (373). La razón, a juicio del jurista, se hallaba en que el animus testandi no se concebía como un elemento probatorio más, sino como un elemento sustancial, que consistía en la voluntad y en el consentimiento del de cuius, en su ánimo deliberado de testar, y sin el cual, la Real Audiencia de Barcelona declara nullo testamento est (374): requeritur tamen, quod enixe constet de voluntate testatoris, verbis declarata, et quod verba sint dicta, animo et proposito testandi, et disponendi.
Más en particular, y tomando como referente textual lo dispuesto en Digesto 29,1,24 (375), la doctrina tardo-medieval mantendrá la necesidad de que los testigos sostengan que oyeron decir al testador que dejaba sus bienes a determinada persona (376), siendo necesario el que constase el ánimo de testar Sed requiritur, quod disponens, testandi animum habuerit, et quod testamentum facere voluerit-, porque, de lo contrario, la mera designación del heredero delante de los testigos, por sí sola, no la elevaba a una declaración testamental:
BAS Y GALCERÁN: Nam si solum verba simpliciter prolata fuerint, coram aliquibus personis, etiam si testator dixisset, talem haeredem instituo, aut hunc haeredem facio, aut de meis bonis ita dispono, si illa verba, solum interloquendo dicantur, et non animo testandi, aut in actu testandi, non erunt testamentum, neque pro testamento haberi debent (377).
En definitiva, la doctrina fue unánime al admitir que si no se podía verificar el animus testandi del deponente, los actos que realizase, ya fuesen delante de los cinco testigos prescritos por el Ordenamiento foral, ya mediante la redacción por escrito de su última voluntad, cabría calificarlos de meros actos preparatorios de un ulterior testamento (378).
La dificultad devenía, cuando se trataba de probar un elemento subjetivo como el animus testandi, en el vacío legal que impedía establecer cuándo constaba, y en virtud a qué circunstancias o elementos se podía determinar, lo que provocaba que éste se dejara a la prudente interpretación del arbitrio judicial Sed quomodo, et quando dicatur apparere? Id leges non dicunt, et ideo prudentis judicis arbitrio relinquitur sicut reliqua, quae legibus non diffiniuntur (379)-, por entender, concluirá Cáncer, que el ánimo deliberado de testar no se debía entender probado únicamente por lo que los testigos pudieran decir, si éstos, a su vez, no añadían otras razones, signos o actos intrínsecos de los que se pudiera colegir la intención del testador (380).
Aun conscientes de esta dificultad, los juristas del tardo-medievo, partiendo de los supuestos que la praxis forense aportaba, elaboraron un esquema de racionalidad jurídica, cuyos criterios teóricos pasamos a resumir (381):
[1] Siguiendo los principios del Derecho justinianeo (382), se establecía, como prueba indiscutida, que si los testigos hubiesen sido convocados y rogados (383), el testamento era valido: animus testandi, et conficiendi testamentum probabitur in testatore (384). Por el contrario, cuando hubieran sido convocados, pero no rogados, o cuando la declaración se hubiera hecho ante un testigo incidental (385), por miedo al abandono familiar (386), o en un estado de demencia (387), el testamento se presumía falso:
LEÓN: Et quando non intervenit solemnitas necessaria, qualitas est haec, quod constet de animo testandi, testamentum non solemne, praesumitur falsum (388).
[2] Así mismo, se esgrimía la invalidez de la declaración de última voluntad cuando ésta no se hubiera dado íntegramente. En concreto, la doctrina plantea los siguientes casos:
[2.1] En primer lugar, y siguiendo sendas disposiciones de Javoleno y Paulo (389), se entendía como incompleta cuando, iniciada ésta, fallecía el de cuius sin consumarse la misma: Si testator coeperit se in actu testandi genere, et antequam perfecerit, moriatur, vel morbo correptus appareat non totam voluntatem suam declarasse, ..., nullius momenti testamentum erit (390).
Nulidad que se hacía extensible, incluso, a las disposiciones que ya se habían pronunciado etiam respectu institutionis haeredis factae (391)-.
[2.2] Tampoco cabría entender como perfecta la declaración de última voluntad redactada por el notario, cuando ni éste ni los testigos habían sido convocados ni rogados (392).
[2.3] Asimismo, si hubieran sido convocados y rogados los testigos y el notario, y ante éstos el deponente hubiera declarado expresamente el deseo de que su declaración fuese redactada por escrito y, posteriormente, publicada, si fallecía con anterioridad al cumplimiento de estas solemnidades, se entendía, a juicio de Bas y Galcerán, que non erit testamentum subsistens, quia censetur voluntas suspensa (393).
[2.4] En análoga situación se estaría cuando, habiendo declarado la necesidad de que el testamento se publicase, e iniciándose ésta, disiente del mismo, por cuanto requeritur enim completa testamenti publicatio (394).
[2.5] A juicio de Fontanella, salvo que el animus testandi constase con expresiones claras y determinantes, se debían excluir todas las circunstancias en las que el testador no se hallara en un supuesto de peligro inminente, de enfermedad repentina, de fuga u otro motivo semejante (395). Refuerza esta consideración el criterio dado por Cáncer, para quien, incluso estando en esta situación, se debía acreditar, no sólo que el de cuius estaba con sereno juicio, esto es, que no se veía alterado por lo repentino de la situación, sino que, además, se tendría que constatar cuáles eran los motivos de su declaración, por cuanto, a su juicio, cabría sospechar de la misma cuando pudiera tener un carácter adulatorio (396) o de mera complacencia con la persona que le atendía (397), lo que llevará a sostener a Fontanella que, en este supuesto, no cabría hablar de animus testandi, sino que su designación testamentaria obedecería al deseo de una mejor atención (398).
Como supuestos específicos cabe señalar los siguientes:
[2.5.1] En primer lugar, Cáncer entendía que no podía darse la mencionada presunción cuando, habiéndose otorgado con anterioridad un testamento ordinario, éste no se había revocado, máxime si se nombraban herederos a quienes debían serlo ab intestato (399).
[2.5.2] Así mismo, la doctrina, consciente de la ausencia de las solemnidades que prescribían las leyes, se cuestionó tanto las expresiones en que debía proferirse el testamento, como las declaraciones de los testigos.
En concreto, Fontanella, partiendo de la idea de que para instituir heredero no bastaba cualquier palabra que manifestara la voluntad del testador (400), negaba la presunción del animus testandi cuando las mismas no fueran proferidas en el mismo día y con relación a una misma persona, lo contrario, afirmaba el autor, llevaría a la conclusión de que el testador tuvo la intención de testar varias veces, lo que se debería entender como poco probable (401).
[2.5.3] Así mismo, los comentaristas plantearon el supuesto de un testador que, habiendo declarado su voluntad y solicitado la presencia de un notario para elevarla a escritura pública, fallecía sin haber recibido la presencia del escribano público. Ante este supuesto, la doctrina se cuestionó si las palabras pronunciadas por el de cuius, respecto a la disposición de sus bienes, podían ser elevadas a un testamento sacramental (402).
La literatura jurídica, a tenor de los postulados del ius commune, interpretó que el supuesto se debería resolver atendiendo a si el testador hacía o no depender la validez y la fuerza de su declaración a la presencia del notario, porque, si así lo hiciera, el testamento se entendería imperfecto ratione voluntatis, y, por tanto, inválido (403). Si, por el contrario, la presencia del notario no desvirtuaba su última voluntad, ni su ánimo de testar, el testamento se entendería imperfecto ratione solemnitatis, y, por extensión, sería jurídicamente válido (404). Supuesto que no se contemplaba cuando testamentum esset subscriptis, vel scriptum manu testatoris, por cuanto, al no necesitar publicación, non praesumitur in dubio (405).
En consecuencia, dirá Fontanella, cada vez que un sujeto pueda probar que alguien, en presencia de testigos, hubiera mencionado determinadas disposiciones en su favor -tu es meus haeres-, alusiones que, por lo general, en los testamentos conllevaban la designación de heredero, se considerará como tal, con independencia de la locución con la que fuera hecha (406). Así ocurría cuando, por ejemplo, el padre, en vida, dividía el patrimonio entre los hijos, entendiéndose que hizo un testamento tácito, nominándolos herederos por las partes en los que los asignó: Maxime, si haec verba, prout communiter fit, contingit proferri inter liberos, cum quodcumque patris judicum satis fit ut testamentum fecisse dicatur, et testatus decere, ... Hactenus, ut si pater vivens bona inter filios divisit, dicetur tacite testatus, eosdemque in portionibus assignatis haeredes instituisse (407).
III. Testatus per verba apta
Como segundo requisito se exigía que las palabras pronunciadas por el testador fueran aptas, porque, a juicio de la escuela estatutaria, los términos adulatorios o complacientes no eran considerados válidos en el ámbito testamentario: Verba adulatoria ad honoratum directa non inducunt dispositionem (408).
La mayor dificultad devenía a la hora de fijar cuáles eran los términos que podían ser considerados como vinculantes, porque, a diferencia del primitivo Derecho romano, hodie quibuscumque verbis fieri posse (409). A este respecto, los juristas establecieron, de forma dispersa, una serie de reglas generales que pasamos a resumir:
[1] Como criterio general se estableció la validez de las palabras de presente y no las de futurofuturi temporis, non probari institutionem (410)-.
[2] Así mismo, en virtud de la máxima ex praecedentibus cognoscitur animus respectu subsequentium (411), se consideró que las primeras palabras eran las que mejor probaban la voluntad del testador verba prius prolata probam qualis fuerit intentione disponendi (412)-.
[3] Mayor controversia se originó en torno al valor vinculante de los términos dispositivos o meramente enunciativos.
Como criterio general se sostuvo el carácter vinculante de las palabras dispositivas frente a las enunciativas, las cuales no eran aptas ni para instituir un heredero, ni para otorgar un legado (413):
JASÓN DE MAINO: Verba narrativa vel enuntiativa nihil disponunt (414).
Únicamente, respecto a estas últimas, la doctrina dudó de su valor vinculante con relación a las disposiciones pías o que pudieran beneficiar a la Iglesia. Así, frente al rechazo de autores como Baldo de Ubaldis (415) o Pablo de Castro (416), juristas como Bártolo (417), Jasón o Marta (418) sostuvieron solennitates requisite a iure civili in testamentis non intelliguntur quando quid testarent ad pias causas (419).
Expuesto el criterio general, la doctrina se cuestionó si la palabra volo -querer-, en el ámbito testamentario, tenía carácter dispositivo. El sentir mayoritario de la Communis opinio vino a reconocer, a diferencia de autores como Pablo de Castro (420), que ésta no constituía un mero deseo, sino que, por el contrario, cuando se expresaba en presente tenía el carácter dispositivo que la hacía vinculante (421):
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: aut verbum volo profert in praesenti aut in futuro, primu casu inducit dispositionem nam si testator dicit volo talem esse heredem, vel volo titio dare centum inducit dispositionem (422)
Más en particular, el propio comentarista distinguirá dos supuestos:
[a] aquellos actos que dependían únicamente de la voluntad, y en los que la palabra volo alcanzaba, sine dubio, un carácter dispositivo.
[b] y aquellos otros en los que se requería algo más que la voluntad. En éstos, la palabra volo tenía el significado de deseo: talis actus perficit per nuda voluntate et consensu et non inducit disponentem (423).
Esta concepción la hallamos recogida en el Padre Tomás Sánchez, en su Tratado sobre el matrimonio, donde, de forma muy gráfica, nos explica que en los actos en los que se necesitaba algo más que la mera voluntad, como, por ejemplo, cuando se expresaba el deseo de ascender a un árbol o comer, la palabra volo sólo comunicaba un deseo, no un acto:
Si verbum, volo, iungatur infinitivo importanti actum non expedibilem sola voluntate, sed requirentem factum aliquod, non importat dispositionem, ut volo ascendere arborem, vel comedere, non enim importat me ascendere arborem, vel comedere, sed desiderium. Regula est manifiesta (424).
[4] Finalmente se reconoció el valor vinculante de las palabras indirectas o que, aun no expresando el nombre del heredero, sí que reflejaban la intención del testador: volo bona mea esse talis, o omnia bona Titio relinquo vel lego, o lego vel relinquo adiectum universitati bonorum, con estas expresiones se daba conocimiento claro de a quién se quería nombrar heredero, aunque no se le designara nominalmente (425).
En este sentido, Baldus de Ubaldis nos dirá que cuando se afirmaba que se dejaba todos los bienes a un monasterio, intelligitur haeredis institutio facta de Monasterio (426):
PARTIDAS 6,3,6
E sobre todo dezimos, que el establecimiento del heredero se puede aun fazer por otras palabras, asi como si dixesse aquel que lo fazia: fulano sea mi heredero o quiero, o mando que yo sea, o si dixesse fulano sea señor de todas mis heredades, o aya todos mis bienes, o dexole todo lo que he, o otras palabras quales quiera semejantes destas, porque se pudiese mostrar su voluntad en esta razon.
IV. De numero et qualitate testium
Cabe concluir haciendo referencia al número y cualidades que debían tener los testigos para que pudieran probar la perfección o imperfección de la voluntad testamentaria.
Varias y complejas fueron las cuestiones que abordaron los comentaristas en torno a la presencia de los testigos, a saber: si eran o no una parte sustancial del testamentum, su idoneidad, su actitud o su naturaleza rogada.
4.1. Elemento sustancial
Con relación a la primera de las cuestiones, ya en la escuela estatutaria Bartolus-, y en toda la doctrina posterior Mantica (427)-, a tenor de lo dispuesto en Codex 6,32,23,1, sostuvieron que los testigos, en el ámbito sucesorio, conformaban una parte consustancial del mismo, y no un mero elemento probatorio:
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: nam testium legitimus numerus non solum intelligitur esse forma probationis, sed etiam substantialis (428).
MARCUS GRASSUS: Requeritur etiam ad formam, et solemnitatem, ut testes omnes praesentes sint toto testamento (429).
En este sentido, Covarrubias fue explícito al señalar que la validez del testamento en presencia de dos testigos y un presbítero tenía justificación únicamente dentro de la jurisdicción eclesiástica, pero no así dentro de la secular, toda vez que, para la ley civil, testium solemnitas, et numerus in testamentis erit forma substantialis (430).
4.2. Idoneidad
Siguiendo los principios del Derecho romano-canónico, se mantuvo el criterio que afirmaba que para adquirir la condición de idonei eo tempore, éstos debían ser libres de toda excepción omni exceptione maiores (431)-, de buena fama o reputación, púberes y varones, lo que determinaba que al notario condenado por falsedad, a la mujer (432) -por la fragilidad de su espíritu (433)-, a los siervos (434), a los impúberes, a los hijos espurios, a los herejes, a los sordos, a los mudos, a los que se hallaban bajo la nota de infamia, y, en general, a todos aquellos que se encontraban sometidos a la potestad de un tercero se les denegaba la idoneidad (435) -Et facit conclusionem generalem, quando homo liber, conventa mercede, serviens, non est idoneus testis (436)-.
4.3. Fuerza probatoria
En relación con el valor de las declaraciones de los testigos, éstos debían, para evitar posibles interpretaciones sobre la voluntad del testador, trasladar la misma de forma clara y precisa, evitando toda contradicción que pudiera dar lugar a su desestimación, sin que fuera suficiente para desvirtuarlas una pequeña discrepancia en la materialidad de las palabras, con tal de que éstas coincidieran en su esencia (437); esto es, no importaba tanto que fueran coincidentes in verborum figura et cortice, sino en la sustancia, es decir, en cuanto tendunt ad unum finem et effectum circa ultimam voluntatem testamentariam (438). No obstante, añadirá Cáncer, la ausencia de los testigos, bien por fallecimiento, bien por incomparecencia, determinaba la existencia de una duda razonable sobre su veracidad, lo que podría abocarlo a su suspensión:
CÁNCER: ... ex qua coniectura magnam falsitaris praesumptionem insurgere, ..., de teste incognito: Ex quibus tale testamentum suspectum de falso conclusi (439).
GRASSUS: tales testes nihil probarent, nisi ex integro probens totius testamenti tenorem (440).
En análogo sentido, la literatura jurídica advertía que, cuando los testigos entraban en contradicciones u olvidos aparentes que ponían en duda la veracidad de lo declarado, así cuando se variaba de día, de lugar o de otras circunstancias análogas (441), el juez debía proceder a un interrogatorio minucioso para cerciorarse de la veracidad de los mismos, y si, tras éste, las divergencias u omisiones continuaban, sus declaraciones, por cuanto singulares, se consideraban nulas (442) -nihil probatur (443)-.
4.4. Número de testigos
Con relación al número de testigos necesarios para que se pudiera probar la voluntad del testador, la doctrina, siguiendo una amplia tradición textual, vino a reconocer que, en los testamentos escritos, bastaba con dos (444) o tres testimonios (445).
Con carácter ejemplificador, puede verse este criterio recogido tanto en el Derecho visigodo, -Liber Iudiciorum 2,4,3 y 5,2,7 (446)-, en el Derecho canónico -c. 10,X,3,26 (447); así como en la mayoría de los textos jurídicos medievales: Usatges de Barcelona (448), en las Costums de Lleida (449), en las Costums de Tortosa (450), en el Recognoverunt Proceres (451) o en las Observancias de Aragón (452).
Criterio que variaba según fuese la naturaleza del testamento. Así, con carácter ejemplificador, vemos cómo se exigían siete testigos para el testamento nuncupativo (453); cinco en el testamento rústico (454), o en el redactado en la cárcel de un tirano (455); dos testigos en el testamento del peregrino (456), inter líberos (457), ad pias causas (458), realizado en tiempos de guerra (459) o en tierra de infieles (460), o su dispensa por causas de extrema necesidad (461), o por el testamento realizado apud acta iudicis (462) o en presencia del Príncipe (463), porque, como nos dirá Antonio Pérez, la presencia del Príncipe o del juez suplía el testimonio de los testigos e impedía que se levantara la sospecha de fraude (464).
A tenor de lo expuesto, Escaño sostendrá que, si bien era factible ver cómo el número de testigos variaba en el ámbito del ius commune, e incluso era dispensada su presencia, la ausencia o disminución de los mismos en el Derecho regio anulaba el testamento Testamentum nullius roboris fuisset si testantis voluntas alium de probari posset minore numero testium (465)-.
4.5. Cáracter rogado
Reconocidos los elementos formales y materiales, la doctrina se cuestionó el carácter de los testigos, esto es: si la voluntad y la confección del testamento dependía del carácter rogado de los testigos. En concreto, Bártolo determinará, siguiendo el criterio marcado por la tradición romanista, que los testigos no sólo tendrían que estar presentes (466), sino que, además, el de cuius debería solicitarlos explícitamente -quod testes debent esse vocati, et rogati-; carácter que, por ser una solemnidad extrínseca, no cabría presunción sobre el mismo Ut qui dixerit, testes in testamento fuisse rogatos, debeat hoc probare (467)-. No en vano, nos dirá el Comentarista, si en un testamento se mencionaba simplemente que tales testigos estaban presentes, pero no se aludía explícitamente a su carácter rogado, el testamentum carecería de validez jurídica:
BARTOLUS DE SAXOFERRATO: Quaero, quis si in testamento dicitur Talibus praesentibus, nec fuit adiectum, Vocatis, vel rogatis: dicit Dynus quod non valet: quia non praesumitur rogati: quia est solemnitas extrinseca, quae non praesumitur.
Senatus sententia publicata per Franciscum Paulum Alreus, die 9 Julii 1630, inter Joannam Morant, et de Aracil et Hieronymum Verdu.
nec suffragari potest dicto curatori quod dicti testes rogati non viderint dictum Philippum scribere alii testes coram dicto Justitia producti deponant notam habuisse testatoris sed etiam ex quo testes rogati scribere (468).
En virtud de esta línea argumental se afirmaba que la mera presencia de los testigos, por sí sola, no convalidaba la declaración de última voluntad: nunquid si in testamento dicatur, Talibus, praesumantur rogati? Decidit quod non (469). Criterio en que se apoyará Mantica para afirmar que el carácter rogado determinaba la diferencia entre la institución del testamento de otras últimas voluntades (470).
En el ámbito de los distintos reinos peninsulares no hallamos una opinión unánime al respecto.
Así, en el ámbito del Derecho castellano, frente al criterio manifestado por Antonio Gómez en su comentario a la ley tercera de las leyes de Toro, donde negaba la necesidad del carácter rogado de los testamentos (471), la mayoría de la doctrina castellana vino a reconocer su carácter rogado (472):
PALACIOS RUBIOS: Hic dicitur quod testes debent intervenire itaque leges regni volunt, quod testes debent esse praesentes, vel interessentes, nam hoc ipso praesumuntur rogati (473)
En el antiguo reino de Valencia, la doctrina, tras reconocer testes rogati debent esse in testamento de iure communi, sostendrá el carácter rogado únicamente para los testigos del testamento nuncupativo, pero no así para el escrito, donde non requeritur (474).
La razón de la exigencia del carácter rogado de los testigos en el testamento de palabra se debía, a juicio de la doctrina, a la mayor relajación de las solemnidades y al temor a posibles fraudes, sospechas o falsificaciones que pudieran ocasionarse, esto es, a la posibilidad de que un tercero pudiera introducirse, de forma casual, en el lecho del causante:
BAS Y GALCERÁN: Unde si non vocati, se introduxerint testes in egroti cubiculum, aut domum, vel transeuntes simpliciter audierint dispositionem, non erit dispositio illa modo relato audita (475)-
LEÓN: ut saepe dictum est, maximus subest timor falsitatis, fraudis, et falsitatis voluit lex: adhiberi testes non fortuitos: sed ad in specie rogatos, ut diligentius ad omnia animadverterent (476).
Razón por la cual, siguiendo el criterio expuesto, entre otros, por Farinacio, el carácter rogado no podía presumirse en este testamento, sino probarse Ut qui dixerit, teste in testamento fuisse rogatos, debeat hoc probare (477)-, lo que llevó al legislador, y a la propia literatura jurídica, a exigir a los testigos el conocimiento del testador -Tenentur etiam testamenti nuncupativi testes, cognoscere testatorem (478)-.
Mayor variedad de criterios hallamos en el Principado de Cataluña, donde la mayoría de la doctrina, si bien reconocía que éste era un requisito exigido por el derecho común para el conjunto de formas testamentales, rogatius testium in aliis testamentos sit necessarius-, entendía, a tenor de una lectura parcial de la tradición textual del Corpus Iuris (479), que no era necesario, para la validez del testamento, que los testigos fuesen rogados. Criterio que, a su vez, se recogía en numerosas sentencias de la Real Audiencia de Barcelona, en las que únicamente se exigía que constase, de forma clara y precisa, la voluntad del testador (480).
A este planteamiento se sumó inicialmente Fontanella, quien, en sus Decisiones, rúbricas 776 y 578, sostenía que no sólo no era necesario que los testigos no fueran rogados (481), sino que era lícito que éstos no estuviesen ni tan siquiera convocados- vel qui fortuito venerint sine rogatione, id est sine convocatione-, porque, si bien su requerimiento podía permitir ver el ánimo y la voluntad del testador, no era una circunstancia indispensable, ni tal se exigía en el precepto legal, donde únicamente se lee fecerit testamentum praesentibus testibus (482); por lo que, concluía el autor, si bien la Real Audiencia sostenía que podían ser sospechosas las declaraciones de última voluntad en las que los testigos no fueran previamente convocados, no por ello se debía entender que no se daba tal animus testandi, porque éste se podía constatar por otros medios (483).
Frente a este planteamiento, en la rúbrica 579 sostuvo, en aparente contradicción con lo expuesto en disposiciones precedentes, la necesidad de que los testigos fueran rogados y convocados (484), al entender que sin este carácter se tendría que dudar de la existencia del animus testandi et non animo testandi, quando dicuntur simpliciter sine aliqua convocatione testium (485)-. Criterio que, a su juicio, no sólo era seguido por los distintos ordenamientos locales, sino por la mayoría de las sentencias judiciales:
FONTANELLA: Deinde, iste rogitus per ordinationes civitatis in his factas, quae ad unguem in his testamentis observantur ab anno 1411, quae factae fuere, ut constat in processu, fuit factus necessarius, quibus inter alia iubetur, interrogandos testes, si fuerunt rogati. Et quod sint observandae dictae ordinationes Civitatis dicitur expresse in Regia sententia, lata inter Rafart et Scardona ... (486).
NOTAS:
(1). BUSSI, E., La formazione dei dogmi di Diritto privato nel Diritto commune. (Contratti, successioni, Diritti di famiglia). Padova, 1930, pp. 165-196; LEICHT, P. S., Storia del Diritto italiano. Il Diritto privato. II. Diritti reali e di successione. Milán, 1943, pp. 168-173; 236-249. Asimismo, AUFFROY, H., Evolution du testament en France, des origines au XIII siécle. París, 1899, p. 155 constata cómo en las regiones meridionales de Francia, especialmente en el Languedoc, el testamento romano reaparece a partir del siglo XII, y con él la institución del heredero.
(2). En este sentido, BUSSI, E., La formazione dei dogmi, ob. cit., pp. 152-154; LEICHT, P. S., Il testamento romano dellalto medioevo su la scorta di documenti inediti bolognesi. Scripti vari di Storia del Diritto. II. Milán, 1949, pp. 321-324, señalan cómo, siendo aún la misma institución, su naturaleza jurídica ha sufrido mutaciones importantes: así la revocabilidad, el menor formalismo o la pérdida del carácter universal del heredero en beneficio de la sucesión de bienes singulares. Contrario a este criterio, SCHUPFER, F., Il diritto privato dei popoli germanici con speciale riguardo all'Italia. IV. Roma, 1909. p. 188, para quien la continuidad de la tradición testamentaria del derecho romano vulgar no llegó a interrumpirse en Italia.
(3). Las posibles influencias ético-religiosas en la gradual transferencia de los actos de última voluntad bilaterales a los unilaterales o testamentarios han sido contempladas recientemente por ROMANO, A., Famiglia, successioni e patrimonio familiare nell Italia medievale e moderna. Turín, 1994, pp. 22-32.
(5). D. 28,1,1. Véase, entre otras definiciones, CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 1: Pro intelligentia imprimis quaero, Quid sit testamentum? Respondo, Testamentum est voluntatis nostrae iusta sententia, de eo quod quis post mortem suam fieri velit, ita diffinit iurisculsultum, in lege prima ff. de testamentis; GIBERT, V., Theoricae artis notariae. Barcinonae, 1772. Secunda pars, De ultimas voluntatibus, Cap. 1, De testamentis: Testamentum est: Voluntas nostrae iusta sententia de eo, quod quis post mortem suam fieri vult, cum heredis institutione. Idéntico criterio en PEREA, P. J., Compendium Theoricae, seu rudimenta artis notariae. Figueriis, 1772. Lib. 3, Cap. 1, De testamentis, De testamentis in genere.
(6). TARRAZA, G., Compendium, sive epithome theoricae artis notariae, in quo de illa, et de tribus ipsus principalibus partibus, scilicet, de contractibus, ultimis voluntatibus, et iudiciis brevissime agitur. Valentiae, 1636. Asimismo, COVARRUBIAS, D., Opera Omnia, 1,9-20. Lugduni, 1574.
(7). Aunque autores como MANTICA, F., Tractatus de coniecturis ultimarum voluntatum. Ginebra, 1669, 1,5 añadieron la epistola: ultima voluntas distinguitur in quatuor species. Prima est testamentum, secunda codicillus, tertia epistola, quarta mortis causa donatio.
(8). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae forensis valentinae romanorum juri. Valentiae, 1742, I,5,1. Esta misma concepción la hallamos en AZO, Summa Super Codicem. En Corpus Glossatorum Juris Civilis. Ed. Viora, M., 1966, liber sextus, rúb. De testamentis et quem admodum testamenta ordinentur.
(9). DURANDUS, G., Speculum Iudiciale. I, Basel, 1574. Reed. Aalen, 1975, Lib. II, Part. 2, rúb. 12, De instrumentorum editione, num. 39: Ad huius autem materiae clariorem doctrina scire debes, quod testamentum, aliud privatum, aliud solenne, scilicet in scriptis.
(10). En contraste a esta mayor precisión terminológica, cabe apreciar, con relación al testamentum per nuncupationem, una escasez tanto de las fuentes normativas como doctrinales, lo que impide una regulación sistemática del mismo. Con todo, LEICHT, P. S., Il testamento romano, ob. cit., p. 322, advierte que la mayoría de los testamentos de la primera parte de la Baja Edad Media tuvieron que ser nuncupativos, pero la maggior parte di tali disposizioni orali non dovette esser tradotta in iscritto e da ciò la loro scarsità.
(11). MANTICA, F., Tractatus de Coniecturis ultimarum voluntatum in libros duodecim distinctus. Venetiis, 1605. Lib. I, Tit. 6, núm. 4.
(12). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae, Cap. V, num. 3: Scriptum celebratur adhibitis septem testibus, Qui quidem testes adhibetantur vocati, et rogati ad ipsum condendum testamentum, . Nuncupativum testamentum erat, si testator absque scriptura, coram septem testibus, suam declararet voluntatem, et testamentum viva faceret voce, nam talis dispositio, testamentum erat validum, et subsistens, ... .
(13). BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Taurina insignis commentarii, nunc primum in lucem editi, quorum hic codex primus est tomus, in quatuor insunt exactissime relectiones. 1568. Lege 3, nums. 1-13: Quibus conclusionibus sic elicitis, ante quam ad earum glosam deueniam quia in hac lege constitutum est, qua solemnitate his regnis testamenta fiant, congruum esse censui, et praeterea alios recensere, quibus solemnitatibus aliquibus regnis seu prouintiis testamenta conficiantur.
(14). LEON, F. J., Decisiones, Decisio 32, num. 23: Et in Valentiae Regno habemus tria genera testamentorum. Pimum in scriptis, quod fit coram tabellione et testibus; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Observatio 52, num. 5: Secundus est modus conficiendi testamentum recipiendum per notarium in scriptis, in quo tabellio, et tres testes masculi desiderantur, ...; num. 6: Tertius modus est testamenti nucupativi, quod quinque testes requirit, ita ut intra decem dies ab eo, quo fuit conditu, coram judice ordinario separatim deponant, quae testator praescripsit, et secreto ea continuentur, donec ille decedat, et lapsis decem diebus, si haec non fiant, nullius momenti dispositio est, ... ; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae, Cap. V, num. 4: In Regno nostro tribus modis potest legitime confici Testamentum, aut quaelibet alia ultima voluntas, ... Primus modus, et magis usitatus est adhibitio Notario, et tribus, aut quatuor testibus masculis, nam nuncupata voluntate, de illa conficitur instrumentum publicum, quod legitur, et pubnlicatur coram testibus, et apud Nos est testamentum solemne, ... .
(15). LEON, F. J., Decisiones, Decisio 30, num. 3 et 6; Decisio 32, num. 14: Primo, quia testamentum manu testatoris scriptum, si proprio eius sigillo, vel alieno fuerit sigillatum, licet non sit receptum per notarium, nec habeat testes, validum, et perfectum est, ...; num. 23: ... Tertium, quod fit in scriptura privata manu testaroris scripta, et hoc ultimum non dicitur in scriptis, de quo loquuntur leges in contrarium allegatae; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Observatio 52, num. 4: Quia in nostro regno tres conficiendi ultimam voluntatem modi legitimi agnoscuntur. Primus scilicet, scriptura testatoris absque alia ulla solemnitate, sive tradatur notario, sive non tradatur, ...; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae, Cap. V, num. 12: Secundus modus faciendi testamentum in Regno, est media scriptura privat testatoris, nam si testator sua propria manu testamentum faciat, sive sigillatum ab illo proprio sigillo fuerit, sive alieno, sive non fuerit sigillatum, etiam si per Notarium receptum non fuerit, neque testes ullos habeat validum, et satis solemne est, nunc tradatur Notario, vel non tradatur, ... .
(16). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae, Cap. V, num. 13: Tertius modus conficiendi testamentum in Regno, de quo noster sermo in hoc capite instituitur, est nuncupative, sola vive testatoris voce, absque eo, quod per Notarium in scrpturam publicam redigatur dispositio in actu testandi, de jure enim communi ille, qui coram septem testibus suam ultimam voluntatem nuncupabat, perfectiisimum faciebat testamentum, ... .
(17). En la romanisitica española pueden verse, entre otros, los trabajos de BLANCO RODRÍGUEZ, Mª. L., Testamentum parentum inter liberos. La partición de la herencia en Derecho Romano. Valladolid, 1991; OBARRIO MORENO, J. A., El testamento nucupativo y su recepción en la Corona de Aragón. Valencia , 2002. Reed. 2006.
(18). Gai. 2,229; 2,234; Ulp. Epit. 24,15; D. 29,7,10; D. 28,6,1,3; I. 2,20,30.
(19). C. 6,23,24; C. 6,23,15; I. 2,20,34.
(20). Gai., 2,116-217; 2,81; D. 28,1,29,1; Ulp. Regul. 25,9. Cfr. BIONDI, B., Sucesión testamentaria y donación. Barcelona, 1960, p. 25 y ss; BONFANTE, Le affinità giuridiche greco-romane. Rivista di Storia antica 13 (1910), p. 200 y ss; MASCHI, C. A., La solennità, ob. cit. pp. 226 y ss; ORTUÑO PÉREZ, Mª. E, La institución de heredero en el Derecho sucesoria de Cataluña y sus antecedentes romanos. 1999, p. 107 y ss.
(21). SAMPER POLO, F., La disposición mortis causa en el Derecho romano vulgar. AHDE 28 (1968), pp. 87-227.
(22). VISMARA, G., Appunti intorno alla heredis institutio. Studi Besta, vol. 3 (1939), p. 349 y ss.
(23). MASCHI, C. A., La solennità della heredis institutio nel Diritto Romano. AE 17 (1937), p. 220 y ss.
(24). En en este sentido, ALBANESE, B. La successione ereditaria in Diritto Romano antico. Annali Palermo, 20 (1949), p. 446-447, sostiene el carácter arcaico de la hereditas institutio.
(26). MASCHI, C.A., La solennità, ob. cit., p. 232.
(27). PÉREZ DE BENAVIDES, M. Mª, El testamento visigótico. Una contribución al testamento romano vulgar. Granada, 1975, p. 78 y ss.
(28). LEICHT, P. S., Diritti reali e di successione. Storia de Diritto Italinao. Il Diritto Privato. Milano, 1960, p. 172 y pp. 249-251; ALONSO Y LAMBÁN, M., Las formas testamentarias en la Alta Edad Media de Aragón. RDN, V-VI (julio-diciembre 1954), pp. 11-196; y IX-X (julio-diciembre) 1955, pp. 241-399; ALONSO MARTÍN, La sucesión mortis causa en los documentos toledanos de los siglos XII-XV. AHDE, 50 (1980), PP. 941-970; ARVIZU Y GALARRAGA, F., La disposición mortis causaen el Derecho español de la Alta Edad Media. Pamplona, 1977, p. 101; GARCÍA GALLO, A., Del testamento romano al medieval. Las líneas de su evolución en España, AHDE, 47 (1977), pp. 425-497; El problema de la sucesión mortis causa en la Alta Edad Media española. AAMN, 10 (1959), PP. 247-276; MEREA, P., Sobre o testamento hispánico no seculo VI, Studos de Direito privado visigotico, pp. 86-99; ADHE, 15 (1945), pp. 71-111.
(29). MEREA, P., Sobre o testamento hispánico, ob. cit., p. 87.
(30). GARCÍA GALLO, A., Del testamento romano, ob. cit., pp. 293.294.
(31). BERMEJO CASTRILLO, M. Á., Parentesco, matrimonio, propiedad y herencia en la castilla altomedieval. Madrid, 2002, p. 601.
(32). C. 6,23,29; C. 6,23,31; C. 6,42,32; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 1, num. 5: Tum propter falsitates vitandas.
(33). SAXOFERRATO, B. DE, Commentaria, Vol. 7. Codex, rubrica De summa trinitate, lege 1, num. 23: sed illa solemnitas publicandi potest per statutum et consuetudinem minui et mutari; UBALDIS, B. DE, In I. II. Et III Codicis Libros. Venetiis, 1615. rubrica De summa trinitate, lege 1, num. 71.
(34). CANCER, J., Variarum, Lib. 1, Cap. 4., num. 92: In testamentis servandam esse illam solemnitatem, qua reperitur in loco ubi conduntur testamenta quae iure speciali valent, tollere primum iure comuni validum, habens omnes solemnitae ; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 20: Dico, quod si Lex, statutum, vel consuetudo illius loci vel Regni loquitur simpliciter, et indistincte; extenditur ad omnes personas, etiam forenses, et tenetur facere testamentum secundum solemnitatem ejus; BURGOS DE PAZ, Ad leges Taurina, Lege 3, num. 387: Ex quibus sequitur leges regias de habitantibus loquentes, locum non habere in ciue seu in eo qui prociue receptus sit, seu quem vulgus ciuem nominauerit: nisi etiam in oppido commoretur.
(35). GÓMEZ, A., Variae resolutiones iuris civilis, communis et regii. Lugduni, 1744. Lib. 1, Cap. 60, num. 17: Solemnitatem testamentaria inducens lex justa est; GUTIÉRREZ, J., Tractatus de tutelis et curis minorum deque officio et obligatione tutorum. Salamanticae, 1602. Pars 1, Cap. 5, num. 5: Voluntas testatoris pro lege habetur; Pars 1, Cap. 8, num. 94: Voluntas testatoris tunc ex lex, quando contra legem non disponit.
(36). C. 6,23,9: Si non speciali privilegio patriae tuae iuris observatio relaxata est, et testes non in conspectu testatoris testimoniorum officio funcit sunt, nullo iure testamentum valet;
(37). D. 29,1,13,2; SAXOFERRATO, B., Commentaria. Vol. II, Digestum Vetus. De conditione indebiti rubrica, Lege Interdum, num. 7: Testamentum ipsum quod sit de iure gentium.
(38). D. 28,5, 92[90]; C. 6,24,4, C. 6,24,7; C. 6,42,1 , PARTIDAS, 6,1,21; PRAETIS, S. DE, De ultimarum voluntatum interpretatione, Tractatus. Lugduni, 1587. Lib. 2, fo. 3, num. 121-129 : Vigesimosexto, institutio haeredum est nullius momenti, quando testator errauit in causa finali, credens haeredem coniunctum naturali vel legali coniunctione: qui vero non est coiunctus valide, ut de eo, quem credebat fratrem, et sit in linea transuersali. 122: quem credebat esse arrogatum vel adoptatum, et valide non erat. 123: ubi conditio impossibilis, quam testator putabat possibilem, vitiat dispositionem testamentariam qui loquitur etiam in Doctore, haeredem instituentem filium arrogatum invalide: sequitur Iaf. in l. neque ad fi. de testam. sic error in filiatione reddit testamentum nullum, per eadem et alia iura. 124: Idem de errore in nomine patris. Idem institutio est nulla de filio legitimato, cuius legitimatio sit nulla. Quod intelligendum est nisi appareat de voluntate patris pro futura alia legitimatione valede fienda. 125: Idem de filio senis nato verisimiliter, non ex ipso sene, institutio non valet ab eo facta, ut erronea fuerit causa institutionis. 126: Exinde unum aduertendum est, quod ubi deficit testamentum errore defuncti in coniunctione personae institutae valet pro venientibus ab intestato in tantum, ut teneantur ad praestanda legata, et fideicommissa. 128: quando simpliciter factum est legatum vel fideicommissum: secus est, ubi legatum nominatum factum est ab haerede sic inualido praestandum, quia tunc legatum etiam non valet. 129: quando alias ratione erroris vitiatur institutio.
(39). D. 50,17,116,pr.: Nihil consensui tam contrarium est, qui et bonae fidei iudicia sustinet, quam vis atque metus; quem comprobare, contra bonos mores est, UBALDIS, B., In Sextum Codicis Librum Commentaria, Si quis aliquem testari prohibet rubrica. Lex prima, num. 18: Item quid si testamentum non est factum dolo, vel metu: sed imbecillitate aetatis, ut ab adulto: vel imbecillitate consilii, ut a muliere vetula? Respondeo, valet testamentum, et nemo rescindere potest ipsum, ; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 1, num. 13: Quod in multis patet, ut in testamentu facto, quod ex defectu voluntatis licet rite et solemniter conditum vidatur, nullum sit Cuius vera ratio est, quod voluntas, et consensu in actu testandi debet esse liber, et absolutus Et metus excludit consensus.
(40). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 1, num. 17: Cum igitur testamenti causa efficiens voluntas testantis sit, si haec non fuerit perfecta, testamentum etiam perfectum non erit.
(41). UBALDIS, B. DE, In I. et II Infortiati Partem Commentaria. Venetiis, 1615, De testamentis rubrica, Lex Prima.
(42). D. 28,1,25; D.28,1,29,pr.
(43). D. 28,6,1,pr.; I. 2,20,34.
(47). IMMOLA, I., In Secundam Digesti Novi Partem Comentaria praeclara Lugduni, 1533. De testamentis rubrica, Lege Si quis, num. 3.
(48). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 1, num. 28: In testamento duplex datur forma, substantialis, et probatoria, et ita duplex tantum perfectio, quae est unicuique formae, conveniat debet considerari, et a forma substantiali, quae est solemnitas perfectio solemnitatis, et sic communiter recepta est.
(49). MANTICA, F., Tractatus de Coniecturis ultimarum in libros duodecim distinctus auctore. Venetiis, 1605. Lib. 2, Tit. 4, num. 1: Et quamvis non possit fieri controuersia de solemnitate, quin etiam fiat de voluntate, in qua substantia testamenti consistit, quia solemnitas est introducta, ut possit constare de legitima testatoris voluntate nam et voluntas totum facit. Unde etiam substantiam dicimus persona testatoris, quia ad substantiam testamenti primum requiritur; CARLEVAL, T., Disputationum iuris variarum ad interpretationem regiarum legum regni Castellae. Valentiae, 1768. De judicis, Lib. 1, Tit. 3, Disputatio 5, num. 20; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Opera Omnia. Lugduni, 1726-1728. Lib. 4, Cap. 8: Pro dilucida hujus Capitis explicatione, quae intricatam etiam continet materiam, et ab Interpretibus nostris acceptam diversimode, observandum, atque constituendum erit primo loco, quo distinctius procedatur, inter omnes constare, ac certi juris esse, testatoris voluntatem in ultimis voluntatibus praedominari in omnibus, et tanquam Reginam primum locum obtinere, et ideo praecipue spectandam, atque observandam ad unguem, et totum facere, nec circumveniri debere, nec nimia verborum subtilitate subverti.
(50). SESSÈ, J. DE, Decisiones, Decisio 420, num. 1.
(51). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 13: Et sic per dispositionem particularem: nam utroque casu et Petrus de Peralta, et caeteri supra relati animadvertunt, testamentum dici imperfectum ratione voluntatis, et nihil valere. Idque procedit aequaliter de jure hujus Regni, sicut de jure communi, nec ulla lege regia quovis pacto alteratur, prout latius annotavit statim, et ita tenendum est; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 1, num. 34.
(52). MARTA, G. A., Summa totius successionis legalis. Venetiis, 1666. Tomo 2, Part. 4, Quaestio 4, art. 6, num. 17 in fine.
(53). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 71: Aliqui volunt testamentum sacramentale, non dici posse testamentum nuncupativum, sed esse quandam ultimam voluntatem in genere, id est, innominatam, ... .
(54). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 76: , quia duplex est forma testamenti; probatoria, et substantialis .
(55). D. 28,1,25; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 42: quod qui contra simplicem voluntatem defuncti licet non solemnem iudicaret, facere contra veritatem.
(56). UBALDIS, B. DE, In I. II et III Codicis Libros Commentaria. Venetiis, 1615. De iuris, et facti ignorantia Rubrica, Lex 11, num. 6: , ut in testamento, et ista est forma substantialis, et probatoria .
(57). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Codicis, Ed. Commentaria. Vol. VII, De iuris et facti ignorantia rubrica, Lex Cum quis ius ignorans, num. 7; Super Secunda ff. Veteris. Ed. Commentaria. Vol. II. De conditione indebiti rubrica, Lex Nunc videndum, num. 7.
(58). TELLO FERNÁNDEZ, Commentariorum in primus triginta et octo leges Tauri. Matriti, 1595, Lege 3, Part. 2, num. 23; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 2: Et prima (substantialis scilicet) consistat in voluntate testatoris, quae causa efficiens est testamenti, secunda autem in voluntatis solemni expressione versetur.
(59). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 76: Circa vero formam substantiale, quae consistit in voluntate et consensu, in nullo testamento est aliquid immutatum, imo servatur dispositio iuris civilis, quoad omnia testamento , et sic in omnibus testamentis requiritur animus testandi deliberatus.
(60). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 5. ut testamentum imperfectum ratione voluntatis dicatur, et nihil valeat, si probetur testatorem ultra voluisse procedere, etiam per modum legandi, et fideicommittendi particulariter, et sic per dispositionem particularem, non solum universale; GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Cap. 220, num. 28: Neque obstat quod quando testator morte praeuentus non potuit perfecte disponere illius dispositio tanquam imperfectat vitietur. Nam istud est verum, quando in eadem confectione testamenti testator erat alia dicturus, secus si reseruabat in aliud tempus, nam talis reservatio non arguit imperfectionem voluntatis, testamentum enim dicitur perfectum, ex quo tunc testator nihil aliud erat dicturus de praesenti; CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 75: omnes solemnitates quae in testamentis condendis ex iuris dispositione requiruntur, requiritur tamen, quod enixe constet de voluntate testatoris, verbis declarata, et quod verba sint sicta, animo et proposito testandi, et disponendi; .ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 2: Perfectio voluntatis consistit in expressione eorum, quae velit testator, ita ut nihil aliud fuisset dicturus.
(61). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 6.
(62). D. 28,1,21,pr; D. 37,4,8,2; I. 2,17,7: , nam imperfectum testamentum sine dubio nullum est; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 5, Cap. 108, num 1: Quod ut accurrate et radicitus fiat, constituendum erit in primis certissimum quidem esse, voluntatem imperfecta, voluntatem non esse; num. 2: voluntatem imperfectam dici pluribus modis; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 3, Tit. 3, num. 12: Sed quod dictum est testatoris voluntatem seruari oportere, primum debet declarari: ut locum habeat, si sit perfecta, nam imperfecta voluntas non est voluntas.
(63). UBALDIS, B. DE, Consiliorum, sive responsorum, Volumen quintum. Venetiis, 1575. Consilium 235, num. 1: Cum ergo orati sit imperfecta, , non videtur valere.
(64). D. 28,131; D. 29,1,24[25]; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 115: Si vero testes no sint rogati, etiamsi verba no sint dubia, sed certa, et clara, actus testamendi est nullius momenti; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 9: , quia si voluntas perfecta, et completa non est, erit dubia: testamentis autem voluntas debet esse clara, et non dubia, ut testamentun sustineatur.
(65). D. 28,5,46[44]; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 5, Cap. 4, Cap. 11; AZEVEDO, A., Commentariorum Iuris Civilis in Hispaniae Regias Constitutiones Octavum nunc librum Novae ac Regiae Recopilationis complectens. Lugduni, 1737. Lib. 5, Lege 1, Tit. 4, num. 78.
(66). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, nums. 12-13: , quia si voluntas non est perfecta, magis videtur testatorem coepisse facere testamentum, quam fecisse, et cum sit deambulatoria usque ad morte, si non perfecit testator, praesumitur hoc fieri, quia addere, detrahere, vel mutare volebat; unde huiusmodi voluntas non perfecta nihil faciet; non enim dicitur factum, si aliquid testat faciendum.
(67). D. 25,2,80[79],1; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, nums. 14-16: Quia voluntas est forma substantialis testamenti. Forma autem debet esse perfecta, et omni parte completa, et perfectione operit constitit.
(68). Con carácter ejemplificador, C. 6,23,12; C. 6,23,21-22-29; I. 2,10,3; D. 34,5,15; D. 28,1,4; D. 5,3,1. En el ámbito del Derecho canónico, cc. 10,11,X,3,26.
(69). USATGES, Us. 89; COSTUMBRES DE LÉRIDA, 144; PARTIDAS 6,1,1; LEYES DE TORO, Lege 3; FURS 6,4,7, COSTUMS DE TORTOSA, 6,4,1; RECOGNOVERUNT PROCERES 26; RECOPILACIÓN 5,4,1-2.
(70). AZEVEDO, A., Commentariorum, Lege 3, Tit. 4, Lib. 5, num. 60; MATIENZO, J., Commentaria in librum quintum recollectiones legum Hispaniae. Mantuae Carpentanae, 1580. Lege 1, Lib. 5, Tit. 4, glosa 4, num. 11: Ex superius traditis constat testium numerum, et alias solemnitates testamentorum per legem istam, et sequentem requisitas, esse formaliter substantiales, et earum omissiones etiam in minima parte vitiare proculdubio testamenta. Leg. 1, Lib. 5, Tit. 4, Glossa 14, num. 1: Tertia perfectio testamenti consistit in solemnitate testium, quae forma substantialis est; Lege 1, Lib. 5, Tit. 4, Glossa 1: Nota eamdem solemnitatem exigi in mandato ad faciendum testamentum alicuo iniuncto solemnitatem inquam testium, et tabellionis quae in ipsis testamentis requiritur, ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, nums. 17-18.
(71). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., Opera Omnia, De testamentis, Cap. Cum esses, num. 4
(72). UBALDIS, B. DE, In I. II et III Codicis Libros Commentaria. Venetiis, 1615. De iuris, et facti ignorantia Rubrica, Lex 11, num. 7: Testamentum non solemne deficit proter suspectam falsitatem; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 24: Et in testamentis et ultimis voluntatis tractatur de probanda voluntate defuncti post ejus mortem, qui veritatem perfecte sciebat, et non potest eam declarare, nec se et bona sua defendere, si de ea dubitetur, et potest facilius falsitas committi: ergo merito requiritur praedicta solemnitas.
(73). FONTANELLA, J. P., De pactis nuptialibus sive capitulis matrimonialibus Tractatus. Coloniae Allobrogum, 1641. Clausula 2, num. 10: Quia respondemus (et per hoc plene confirmabitur nostra opinio) quod dictae solennitates leves nullatenus dici possunt, licet tales appareant ex quo constat eas fuisse adiectas a legislatore pro forma substantiali, et sic voluisse eas haberi pro gravibus, unde earum omissio propterea vitiare debet actum ex traditis per Baldus.
(74). ROBERTUS, A., Rerum judicatorum. Genove, 1604. Lib. 2, Cap. 10, num. 9: Solemnitatum, etiam si leves videantur, in testamentis requisitarum, omissio vitiat; num. 10: Solemnitates in testamento requisitae non possunt dici leves.
(75). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 24: Sed an iuris solemnitatibus deficientibus ex minus solemni testamento oriatur obligatio naturalis, et qui sint huius obligationis effectus, celebris est controversia, .
(76). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Codicis, De iuris et facti ignorantia rubrica, Lex Cum quis, nums. 7-8: Debitum ex testamentum minus solenni dicitur debitum naturaliter.
(77). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, nums. 25-26: , primo, quia sicut se habet contractus minus solemnis quo ad obligationem, ita etiam, et ultima voluntas minus solemnis se habere debet; cum argumentum valeat de contractibus ad ultimas voluntates.
(78). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Codicis, De iuris et facti ignorantia rubrica, Lex Cum quis, num. 9: Ille naturaliter tenetur qui de iure gentium tenetur.
(79). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, nums. 27-28: Secundo, quia obligatio naturalis ex iure gentium provenit Sed iure gentium nulla solemnitas requiritur, et solemnitas iure civili introducta est, ergo ex testamento minus solemni naturalis oritur obligatio.
(80). D. 40,5,38: In testamento, quod perfectum non erat, alumnae suae libertatem et fideicommissa dedit. cum omnia ut ab intestato egissent, quaesiit imperator, an ut ex causa fideicommissi manumissa fuisset: et interlocutus est, etiamsi nihil ab intestato pater petisset, pios tamen filios debuisse manumittere eam, quam pater dilexisset. pronuntiavit igitur recte eam manumissam et ideo fideicommissa etiam ei praestanda.
(81). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 29.
(82). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 30: quia si ex testamento minus solemni obligatio naturalis non nasceretur, haeres, qui ex testamento minus solemni solvit, liceret ei ob eam causam solutum repetere.
(83). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Codicis, De iuris et facti ignorantia rubrica, Lex Cum quis, nums. 6-13; UBALDIS, B. DE, In I. II et III Codicis Libros Commentaria. Venetiis, 1615. De iuris, et facti ignorantia Rubrica, Lex 11, nums. 4 y 6: quaedam quae requiritur ad solemnia probatione, non ad essentiam: et ista est forma probatoria, eius defectus non impedit naturalem, vel civilem obligationem, ; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, quaestio 90, num. 2: Sed quaero, an testamentum minus solemne, vel alias invalidum sit adeo nullum, ut aliquem iuris effectum producere non possit? Respondo quod lex adeo fauet defunctorum voluntatibus sustinendi, ut non patiatur eorum dispositiones etiam nullas, et invalidas omni prorsus effectu carere, Praeterea ex testamento, vel ultima voluntate minus solemni, oritur naturalis obligatio, Sed haec quidem conclusio intelligenda est, ut procedat in legatis, nam illa, licet in testamento minus solemni relicta sint, debentur legatariis naturaliter, ; MANTICA, F, Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 14, nums 16: Tertio adducitur haec ratio: ex testamento minus solemni oritur obligatio naturalis et hoc est tritum, igitur testamentum non solemne in foro conscientiae seruari debet propter vinculum naturalis obligationis Fatetur tamen Dicaco oriti quandam obligationem moralem, quae insurgit ex honestate; Subjungit etiam, hanc naturalem obligationem ab honestate morali deductam, impedire repetitionem; BURGOS DE PAZ, Ad leges taurina, Lege 3, num. 1480: Num haeres testamento informi scriptus siue legatarius ibidem nuncupatus, haereditatem aut rem legatam animae in foro, possidere possint.
(84). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 2, num. 34.
(85). PISTOIA, C. DE, Lectura Super Codice. Ed. Instituto giuridico Bartolo da Sassoferrato. Il Cigno Galileo Galilei. Roma, 1998. De iuris et facti ignorantia, Lege Cum quis, num. 4: Sed Petrus de Bellapertica eius discipulus contradicit ei, quod nullo iure debentur legata relicta in minus solenni testamento nec naturaliter nec civiliter, et probat sic. Haeres institutus non obligatur, quia ex quo testamentum non est solenne non valet, nec institutus in eo, aliquid habet emolumenti, ergo nec obligatur nec ab ipso debentur legata.
(86). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partidas 5,14,31: quod legata in minus solemni voluntate debentur naturaliter, licet non civiliter quod ex testamento non solemni non competit ius retinendi.
(87). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum esses, num. 10 y 17: Obligatio naturalis ex testamento minus solemni non oritur. Fateor tamen oriri ex testamento minus solemni quamdam obligationem naturalem, quae insurgit ex honestate et debito morali, non tamen eam naturalem obligationem.
(88). MATIENZO, J., Commentaria, Lege 1, Lib. 5, Tit. 4 , glosa 10, num. 11: Quarto ex minus solemni voluntate et testamento oritur naturalis obligatio Quo sit conscientiam non obligare illum quem natura non obligat; num. 22: Nulla ergo est in hoc casu obligatio naturalis: ex quibus et aliis fundamentis hanc opinionem (quod naturalis obligatio ex minus solemni testamento non oriatur)
(89). RIPOLL, A., Variae iuris resolutiones, multis diversorum senatuum decisionibus illustratae omnia sunt practicabilia quae hic resolutuntur, et quotidianae praxi. Lugduni, 1555. Rubrica De testamentis, et aliis ultimis voluntatibus, nums. 719-720.
(90). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum esses, nums. 10 y 17.
(91). GÓMEZ, A., Ad leges Tauris, Lege 3, num. 123: Sed in nostro casu lex loquitur, et procedit, in casu certo et claro; quia requirit legitimum numerum testium, et solemnitatem legalem, ut falsitas evitetur, et melius appareat de voluntate defuncti; unde, etiamsi non sit commissa falsitas, requiritur illa solemnitas; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 2, num. 45: quod lex civilis positiva obligata in foro conscientiae quando est iusta, , at lex civilis, quae testium solemnitatem induxit in testamento, est lex iusta, sancta, honesta, et obvias mille fraudibus, quae de facili possunt adhiberi; num. 46: et ita non servata forma a lege tradita, haeres scriptus non erit tutu in conscientia haereditatem retinendo; quia paria sunt, non facere testamentum, vel inutiliter facere, Et etiam in testamento non solemni relicta nec in foro conscientiae debetur, cum haeres legis iustae, exceptione tutus sit.
(92). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum esses, nums. 10-13.
(93). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 2.
(94). D. 28,1,4: , an secundum regulas iuris civilis testatus sit; D. 5,3,1: , vel ex testamento, quod iure factum est; C. 6,23,12 y 21,pr; PARTIDAS 6,1,1; LEYES DE TORO 3; RECOPILACIÓN 5,4,2.
(95). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 7: Tum quia solemnitas est introducta, ut possit constare de voluntate, et ideo non potest est quaestio de solemnitate, quim sit de voluntae, nec de voluntate, quim sit de solemnitate.
(96). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, nums. 4-8.
(97). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Leg 3, num. 18 : Item quaero, si quis coepit facere tetamentum nuncupative coram sufficienti numero testium, et solemnitate legitima; et fecit institutionem, vel aliqua legata, vel capitula, tamen non perfecit, nec consummavit, morte preventus; an valeat, et teneat saltem in eo, vel eis capitulis quae fecerat? Et breviter, et resolutive dico, quod non, si constiterit, quod Testator ulterius volebat procedere; num. 105: Quod intellige, quando expresse constat quod testator volebat alia disponere, addere, vel detrahere: quia tunc est imperfectum ratione voluntatis, et ideo non valet, sed in totum vitiatur: secus tamen est in dubio, quando de hoc non constaret; quia testamentum valeret, et censeretur perfectum, et consumatum. quod ibi testator complevit, et absolvit totum testamentum, et visus est poenituisse prioris voluntatis.
(98). BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Taurina, Lege 3, nums. 227-232: Et testamentum quod deficit ratione voluntatis , etiam inter filios iure diruitur non sufficere testatorem velle, nisi ad dispositionis actum peruenerit; num. 238: et testamentum illud utpote imperfectum ratione voluntatis carere viribus quoad omnia eo contenta, et denique ita fuit per iudices regios definitum.
(99). MATIENZO, J., Commentaria, Leg. 1, Lib. 5, Tit. 4, Glossa 14, num. 1: Prima consistit in perfectione voluntatis ipsius testatoris per eum plene declaratae et completa nam si testator prius decedat, quam voluntatem suam plene explicite, testamentum erit imperfectum.
(100). AZEVEDO, A., Commentariorum, Leg. 2, Tit. 4, Lib. 5, nums. 61-62.
(101). AYERVE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus bonorum communium inter maritum et uxorem. Compluti, 1595. 3 Part, quaestio 24, num. 68: Videtur quod tale testamentum non valeat, nec praelegatum seu melioratio facta uni ex filiis nec etiam valeat ut codicillus.
(102). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 24: Remanet ergo, testamentum imperfectum ratione voluntatis, non sustineri inter liberos, etiam quoad perfecte disposita; num. 115: Quia lectio, et consensus, sive otorgamiento non est de substantia testamenti nuncupativi, ad hoc ut sit testamentum, sed tantum est de substantia ipsiu scripturae, ad hoc, ut sit publicum instrumentum: unde si deficiat consensus, sive otrogamiento, licet vitietur scriptura, non vitiatur testamentum ipsum, quod remansit perfectum quoad voluntatem quod ante lectionem, hoc est, el otorgamiento, actus est perfectus, quoad testatoris voluntatem; sed ipsa scriptura est imperfecta propter defectum hujus solemnitatis.
(103). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 4, num. 3- 4: Sed tamen quandoque etiam, ne testamentum rumpatur, filius ex verisimili voluntate praesumitur institutus Forma autem testamenti, quae dat esse, non solam haeredis institutionem complectitur, sed totum ipsum testamentum: donec fuerit perfectum et absolutum, est enim forma testamenti quidam actus indiuiduus; Lib. 3, Tit. 20, num. 2, y 3: nam potest esse explicita voluntas, et carere legitima solemnitate.
(104). GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Lib. 2, Cap. 220, num. 17: Et quidquid aliud sit, quando appareret, quod dispositio iam facta veniebat diminuenda ex his, quae testator proposuerat facere, puta quia volebat alium haeredem instituere, propter quod institutio de altero diminuebatur, tunc enim non valebit actus, neque ad pias causas, ne reperiatur nominatus plus habere, quam testator voluerit, prout idem esset, quando per grauamen, quod intendebat testator haeredi iniungere, diminuebatur relictum ei factum de omnibus bonis, et si non in substantia, saltem in aestimatione, et valore, seu in effectu; num. 18: Ubi si fuerint instituti haeredes ex partibus, quas testator ascripserit vel si adscripserit, valebit institutio, quamvis nullae partes ascribantur, et ex aequis partibus erunt haeredes, non enim est conditio, quae apponatur institutioni, seu distributioni partium: ideo valet institutio .
(105). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 4 y 9.
(106). VALENZUELA VELÁZQUEZ, J. B., Consilia sive iuris responsa . Coloniae Allobrogum. 1740. Consilum 124, num. 25: Et quia in hoc casu non est in potestate testantis testamentum solemniter perficere; et voluntas ultima servanda est, etiam si non sit solemnis, in casibus, in quibus vel permittit lex ob favorem testantis, vel haeredum, vel ob necessitatem, minorem solemnitatem adhiberi.
(107). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 12: Testamentum coeptum, et non impletum valet inter liberos, et substinetur quantum ad ipsos speciali liberorum favore. Ergo ex causa fieri potest quod testamentum non impletum, nec solemne valeat, et substineatur; num. 17: Quod si testator coram septem testibus, et tabellione instituit aliquem haeredem, et fecit legata, et fideicommissa particularia, et tandem dirigens verba ad tabelionem, qui scripserat testamentum dixit sic.
(108). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partidas 6,1,1, Gl. En non de otra guisa. Cfr. C. 4,21,17.
(109). SAXOFERRATO, B. DE, Super prima Infortiatum. Ed. Commentaria. De iure codicillorum rubrica, Lex Si palam: .. tunc illa nominatio haeredis est facta coram legitimo numero testium verum testimonium, et illa scriptura valet et ut codicilli, .
(110). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 16.
(111). MATIENZO, J., Commentaria, Leg. 1, Tit. 4, Lib. 5, Glossa 1, num. 2: quod omni ex parte initum, perfectum, plenumque sit, et solemne: cuiquem major diligentia adhiberi possit quando quidem moriens testamento sententiam suam ita fortiter exprimit, ut post mortem perpetua sit.
(112). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 40: Quod testamentum jure Regio, ex decisione legis illius II, potest in vita testantis incipi, et pos ejus mortem perfici, et finiri ab alio, qui ad id faciendum habeat facultatem. Et quod unum et idem judicatur testamentum a testatore, et commissario factu.
(113). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 19.
(114). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 26: Idem quoque dicendum erit in fundatione, sive institutione Capellaniae.
(115). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 2, Cap. 22, num. 9: Majoratu simpliciter instituto, et nullo ad successionem nominato, eum admittendum institutore defuncto qui de jure, et consuetudine hujus Regni admitti debet; et consequenter quod es vi verbi Majoratus, perpetua majoria remanet instituta, quamvis institutor aliud non adiiciat; Lib. 6, Cap. 143; AYERVE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus bonorum, 3 Part, quaestio 24, num. 68; BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Taurina, Lege 3, num. 205; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 3, num. 24: His pro ratione decidendi traditis ad dictam conclusionem qua dicimus valere, et sustineri posse testamentum perfectum ratione voluntatis, etiamsi imperfectum ratione solemnitatis appareat, animadvertendum oportet, , si in eo testamento Maioratum instituit.
(116). MOLINA MORALES, L. DE, De primogeniorum hispanorum origine ac natura, Lugduni, 1749. Lib. 1, Cap. 4, nums. 27-28 y 38.
(117). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 1: Quod testamentum coeptum non completum ob impedimentum superveniens, perfectum ratione voluntatis, sustineatur, ex illius textus decisione, quae in viridi est observantia nulla lege regia mutata, aut alterata.
(118). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 3: Primus est, quod huiusmodi testamentum coeptum, et ob impedimentum non completum, et consummatum, perfectum tamen ratione voluntatis, rumpit primum testamentum ex omni parte perfectum, et solemne, dum modo secundum testamentum contineat haeredis institutionem.
(119). GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Lib. 3, Cap. 550, nums. 39 y 40: Et nihilominus ex actis constat, quod decessit testatus, quod facit cessare clausulam intestati per quam haeredis institutionem perficitur testamentum Non obstat quod notarius timens, quod testamentum esset imperfectum ex eo, quod Baldassar propter vim morbi non posset integre explicare suam voluntatem, noluerit conficere scripturam testamenti, vel illam coram testibus legere, et publicare. Quia etiam sine scriptis valet testamentum.
(120). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 16.
(121). GUTIÉRREZ, J., Practicarum, Lib. 3, Quaestio 47, num.
(122). VALENZUELA VELÁZQUEZ, J. B., Consilia, Consilium 135, num. 59.
(123). D. 28,3,2: Tunc autem prius testamentum rumpitur, cum posterius rite perfectum est, nisi forte posterius vel iure militari sit factum, vel in eo scriptus est, qui ab intestato venire potest; tunc enim et posteriore non perfecto superius rumpitur; C. 6,23,21,5; PARTIDAS 6,1,22.
(124). FACHINEUS, A., Controversiarum Iuris. Colloniae Allobrogum, 1623. Lib. 4, Cap. 6, num. 5.
(125). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 17.
(126). D. 34,9,19: Si scriptis heredibus ideo hereditas ablata est, quod testator aliud testamentum mutata voluntate facere voluit, et impeditus ab ipsis est, ab universo iudicio priore recessisse eum videri; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 12, Tit. 1, num. 24: Et primum quidem si quis coeperit facere secundum testamentum, et ab haeredibus impeditus non potuerit perficere, a priore iudicio recessisse videtur; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 6: ut si testator optabat revocare primum testamentum, et alium haerede facere et dum ita incoepit ab haerede impeditus fuit: tunc ergo primum testamentum revocatum censetur.
(127). No obstante, UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lex XXI, Hac consultissima, § Ex imperfecto, num. 1: Testamentum imperfectum non valet, etaim inter liberos.
(128). C. 6,23,21,3: Ex imperfecto autem testamento voluntatem tenere defuncti, nisi inter solos liberos a parentibus utriusque sexus habeatur, non volumus. Si vero in huiusmodi voluntate liberis alia sit extranea mixta persona, certum est, eam voluntatem, quantum ad illam duntaxat per mixtam personam, pro nullo haberi, sed liberis accrescere; C. 3,36,26; CLARUS, I., Tractatus de Testamentis, quaestio 98: Sed si in secundo testamento pariter essent instituti filii, et istud secundum esset ipsis filiis magis favorabile, non modo primum non solemniter conditum revocatur per secundum magis favorabile esset imperfectum, et minus solemne, primum intelligitur revocatum per istud secundum; CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 9: Habet et aliud speciale testamentum inter liberos, quod cum regulariter primum testamentum revocetur per secundum, licet de primo, in secundo nulla fiat mentio, .
(129). CLARUS, I., Tractatus de Testamentis, quaestio 98: Retenta praedicta conclusione, quod primum testamentum revocatur per secundum. Quaero, nunquid locum habeat in testamento condito inter liberos, ita ut et ipsum testamentum inter liberos conditum, simpliciter confecto alio posteriore testamento, revocetur? Respondo quod non, nisi in hoc secundo testamento duo concurrant, Primum, quod sit confectum coram septem testibus, Secundum, quod in eo pater expresse dicat, se primum testamentum revocare, ; CÁNCER, J., Variarum, Cap. 4, num. 9: Tamen testamentum conditum inter liberos, non censetur revocatum per secundum in quo sunt instituti extranei, Si tamen secundum testamentum esset etiam inter liberos, et esset favorabilius filiis, quam primum, tunc secundum revocaret primum, licet de eo nulla fieret mentio Si tamen primum haberet solemnitates iuris communis, et secundum non nisi solemnitatem testamenti inter liberos, tunc secundum non derogat priori, nisi sit favorabilius filiis quam primum; LARREA, J. B., Decisiones, Decisio 57, num. 8: Quod sine dubio procedit, quando primum testamentum fauorabilis est filiis, quam secundum et testamentum primum, quo primus maioratus regularis confirmatur, et clausula derogatoria adiicitur, ne possit revocari, magis fauorabile est filiis, quam secundum testamentum, et maioratus, quo filiae possessoris excluduntur, nam haec dispositio irregularis, odiosa, contra ius, et irrationabilis iudicatur.
(130). CLARUS, I., Tractatus de Testamentis, quaestio 97: quod in illo primo testamento fuerint instituti extranei.
(131). CLARUS, I., Tractatus de Testamentis, quaestio 97: quod in secundo intervenerint saltem quinque testes.
(133). D. 3,3,40,2; I. 2,17,2.
(134). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 11.
(135). ESPINO DE CÁCERES, D., Speculum testamentorum, Glossa 17, num. 14.
(136). RIPOLL, A., Variae iuris resolutiones, De testamentis, num. 746: Respondi secundo testamento esse standum, licet in eo non reperiretur clausula derogatoria praecedentis testamenti quia regulariter posterius testamentum auque perfectum annullat primum.
(137). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 37, num. 31; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 15.
(138). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 3, Cap. 24, num. 135: Item producere testamentum non abolitum, nec cancellatum, nec vitiatum, et legitimo numero testium vallatum. Item probare debet mortem testatoris. Demum, quod bona fuerint mortis ejus tempore; quae quatuor sunt in effectu; num. 136: quatuor duntaxat dicit probare debere eum, qui ex remedio d.l.finalis possessionem petit. Primo, quod testamentum sit solemne, et non vitiosum in aliqua parte substantiali. Secundo, quo res fuerint in bonis defuncti tempore mortis ejus. Tertio, probanda est mortis testatoris. Quarto, quod Iudex ante omnia inquirat, an alius sit in possessione bonorum illorum, necne ; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 4, num. 22: Ergo in nostro casu haeredi instituto in tali testamento competet beneficium dictae legis finalis, si quidem testamenti perfectio, aut ex scriptura constat, aut ex depositionibus testium, et in utroque casu iudicium praeambulum admittitur ad publicationem praedicti testamenti.
(139). ACCURSIUS, Codicis Domini Iustiniani Sacratissimi Principis Imperatoris Augusti . Lib. IX. Venetiis, 1598. Tit. 28, De testamentis, Lex 8, Gl. Errore: Error scribenti, veritati non nocet: ideo si appareat de voluntate testatoris.
(140). SAXOFERRATO, B. DE, Consilium, Consilio 46, num. 1: Instrumentum quod non habetur pro perfecto et completo a notario non facit fidem nec obligat contrahentes et hoc etiam apparet in testamento: quia si testator inciperet faceret testamentum et quosdam ex heredibus nominavit nec fecit alios nominare testamentum est nullum etiam quo ad nominatos.
(141). UBALDIS, B. DE, In I. II. et III Codicis Libros Comentaria, De Sacrosantiis Ecclesiis rubrica, num. 61.
(142). CLARUS, J., Tractatus de testamentis, Quaestio 97, num. 5: quia imo communis opinio est, quod quandocumque testator decedit, priusquam integre voluntatem suam explicaverit, tale testamentum non dicitur deficere ratione solemnitatis, sed ratione voluntatis.
(143). MARTA, G. A., Summa totius successionis legalis. Lugduni, 1623. Part. 4, quaestio 1, art. 7: Testamentum imperfectum imperfectione voluntatis invalidum est, quo ad institutionem, et quod a domnia in eo contenta.
(144). GRATIANUS, S., Disceptiones forenses, Cap. 764, num. 6: Quare etiam dicimus, quod erit imperfecta voluntas testatoris, quando ordinauit testamentum coram testibus, mandauit vocari notarium, qui illud publicaret, si enim antequam notarius veniat, testator obierit, testamentum non valebit, et primum non erit sublatum, cum ex vocatione notarii semper arguatur voluntas imperfecta. Cap. 764, num. 25: Unde non verificata, et ad perfectionem non producta ista voluntate, sumus in actu, et revocatione imperfecta imperfectione voluntatis incompletae, quae non valet neque ad pias causas, neque ad fauorem liberorum, cum sit defectus procedens a iure naturali, in quo nullus dispensat, quidquid aliud sit defectu solemnitatis.
(145). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 1: quod testamentum, quotiescunque est imperfectum imperfectione (aut aiunt) sive ratione incompletae, aut non consumatae voluntatis, videlicet quando testator coepit facere testamentum, et morte praeventus, vel aliter perficere nec potuit, aut noluit, vel quando se tantum praeparavit ad testandum: tunc equidem invalidum est testamentum quoad omnia.
(146). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 18: Item quaero, si quis coepit facere testamentum nuncupative coram sufficienti numero testium, et solemnitate legitima; et fecit institutionem, vel aliqua legat, vel capitula, tamen non perfecit, nec consummavit, morte preventus; an valeat, et teneat saltem in eo, vel eis capitulis quae fecerat? Et breviter, et resolutive dico, quod non, ; num. 19: Secunda fortior, et efficatior ratio est, quia ante mortem poterat testator tollere, mutare, addere, vel detrahere aliquid de contentis in testamento; ideo non dicitur perfecta, et consummata voluntas; num. 105: Quod intellige, quando expresse constat quod testator volebat alia disponere, addere, vel detrahere: quia tunc est imperfectum ratione voluntatis, et ideo non valet, sed in totum vitiatur, .
(147). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 13: Testamentum imperfectum ratione voluntatis, etiam ad pias causas non valet.
(148). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 2.
(149). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,1,23, Gl. Acabasse: Intellige sive imperfectione voluntatis.
(150). CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 1, Observatio 39, num. 15: In testamentis enim defuncti voluntas obtinet primum locum, .
(151). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Lib. 1, Cap. 6, num. 3: Testamentum potest in Regno fieri, absque solemnitate, constito de nuda voluntate testatoris in scriptis.
(152). RIPOLL, A., Variae iuris resolutiones, Rub. De testamentis, num. 8: Voluntas testatoris ante omnia inspicitur.
(153). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 3.
(154). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 4.
(155). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 8.
(156). UBALDIS, B. DE In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lex, Quod sine, num. 1; MANTICA,F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit.4, num. 4: Ubi autem verba sunt clara, non admittitur quaestio voluntatis. Cum enim in verbis nulla est ambiguitas, non debet fieri aliqua controuersia quid testator senserit, nam voluntas testatoris debet intelligi ut verba sonant nullum est enim maius mentis testimonium, quam qualitas inspecta verborum ; COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 11; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 17: Sic testamentum non dicitur ratione voluntatis perfectum, nec sustineri debet, quando integraliter completum non fuit.
(157). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tom. 7, De Tertiis, Cap. 18, num. 2; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 18.
(158). CÁNCER, J., Variarum, Lib. 1, Cap. 4, num. 61: Si clausula codicillaris est apposita per verba praesentis temporis,puta, si non valet iure testamenti, valeat iure codicillorum, talis clausula non operatur; Lib. 3, Cap. 20, num. 406: ubi cum communi resoluti, clausulam, omni melior modo, quae etiam erat in dicto testamento, et clausulam codicillarem, non operari, ubi voluntas defecit; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 5, Tit.2, num. 9: Quo sit, ut per clausulam codicillarem non possit ad fideicommissum extendi: quia hoc esset praeter voluntatem testatoris qui de fideicommissaria substitutione non cogitauit: et ubi deficit voluntas testatoris, clausula codicillaris nihil facit; Lib. 6, Tit.4, num. 15: Hoc tamen aduertendum puto, quod clausula codicillaris non facit, ut vulgaris substitutio trahatur ad fideicommissum, sed, ut compendiosa facta verbis directis, valeat de jure fideicommissi post aditam haereditatem; GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Cap. 550, num. 9: et per consequens testamentum anullatum tanquam indiuiduum, cum non possit pro parte valere, et recipiat perfectionem ab ultimo puncto, siue tacite, siue expresse constet, quod testator volebat aliquid addere, vel minuere, etiam, quod essemus inter liberos, et nulla habita consideratione clausulae codicillaris; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 4: Et quidem hi omnes, usque adeo concludunt circa propositam resolutionem, ut asserant, testamentum imperfectum ratione voluntatis incompletae, vel non consummatae, neque jure codicillorum valere, neque etiam si in eo continerentur verba codicillorum; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 106: Tertio extende, ut procedat, et habeat locum etiamsi in tali testamento esset posita clausula codicillaris: quia similiter non valebit testamentum, nec censetur esse facta repetitio ab intestato; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, nums. 20-21.
(159). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Infortiatum. De iure codicillorum, Lex 1, num. 8.
(160). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Infortiatum. De iure codicillorum, Lex 1, num. 4; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 106: ubi habetur, quod omnia contenta in testamento nullo, et imperfecto valent, et censentur repetita ab intestato, posita clausula codicillari: Quia debet intelligi, quando testamentum est nullum, et imperfectum ratione solemnitatis, non vero ratione voluntatis.
(161). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 106: Quando testamentum est nullum, et imperfectum ratione solemnitatis, non vero ratione voluntatis Quia debet intelligi quando testamentum deficit ratione solemnitatis, non vero ratione voluntatis; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 31: Supplere autem voluntatis defectum, et imperfectionem, et non integre consummatae dispositionis vitium; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 29: quod iuri communi deroget quantum ad nullitatem provenientem ex defectu voluntatis imperfectae.
(162). D. 29,6,1,1; D. 29,6,2,1. CÁNCER, J., Variarum, Lib. 3, Cap. 20, num. 13; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 3, Cap. 1. num. 101: quando testator immediate metu sibi illato impeditus fuit, vel ipse affirmavit, quod metu testamentum non concidit, vel conditum non revocavit et tunc qui id dicit, et proponit, necesse habet tria copulative, et in specie probare, alias obtinere non poterit; quorum duo tradiderunt communiter omnes in hac materia Scribentes; num. 102: Ac primum necessario probandum est, quod ille fuerit prohibitus, et per actus innuentes prohibitionem, et impedimentum, et a jure reprobatum tanquam dolosum; num. 103: Secundum requisitum necessario probandum est, quod ille impeditus, tunc temporis, quod fuit prohibitus volebat testari, et quod cessante impedimento fuisset testatus: non enim satis esset, si uno tempore voluisset testari, et alio fuisset prohibitus, et impeditus; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, num. 28: Et habet effectum dispositio etiam imperfecta, quando scilicet facto venientium ab intestato impedita fuit perfectio testamentis, nam respectu impedientis habetur pro perfecto.
(163). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 81: habuisse inquam testatorem dispositionem suam pro perfecta, et absoluta, et magis resolutive et finali disponere, quam se preparare voluisse, quamvis de ea confici publicum instrumentum, et sic vocari Notarium, voluerit. ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 9, num. 19.
(164). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Infortiatum, De testamentis rubrica, Lege Si is, qui testamentum, num. 2.
(165). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 18 y num.106: quando expresse constat quod testator volebat alia disponere, addere, vel detrahere: quia tunc est imperfectum ratione voluntatis, et ideo non valet, sed in totum vitiatur; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 9, num. 2: Hinc insertur, quod si testator ceperit inter liberos testari, et facta institutione, et aliis legatis, priusquam facere unum legatum, quod adhuc restabat faciendum, morte praeventus illud facere non potuit, tale testamentum non valet, neque sustinetur, etiam quo ad iam perfecte disposita, et hanc diciit esse communem opinio; MARTA, G. A., Summa, Tom. 2, Part 4, Quaestio 1, art. 7, num. 5; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 5: ut testamentum imperfectum rationem voluntatis dicatur, et nihil valeat, si probetur testatorem ultra voluisse procedere, etiam per modum legandi, et fideicommitendi particulariter, et sic per dispositionem particularem, no solum universalem.
(166). FLOREZ DÍAZ DE MENA, B., Recentiorem practicarum quaestionum iuris canonici, et civilis. 1603. Lib. 1, Quaestio 1, num. 53; RIPOLL, A., Variae iuris resolutiones, De testamentis, num. 55: in ultimis voluntatibus appositum, ad boni viri arbitratum regulatur; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 9, num. 26.
(167). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 9, num. 27.
(168). SAXOFERRATO, B. DE, In I partem Infortiati,. De legatus Rubrica, in lex nemo potest: numerum testium in testamenti de solemnitate probatoria esse; Lex XXI, nums. 3-5, fo. 267: ... an testamentum nuncupativuum probetur per instrumentum, in quo sunt scripti septem testes? Domini, ista quaestio fuit inter Ioan. et Azo disputata in l. fin. Codic. de fideicom. tamen ut dicam unum verbum, faciam unam rationem pro, et aliam contra. Et probatur primo: quia instrumentum publicum facit fidem et probat ... In contrarium: quia instrumentum aequivalet dicto duorum testium ... Ad rationem Azo respondeo ... quod instrumentum aequivalet dicto duorum testium ..; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis. Lib. II, Tit 9, núm. 3: Nec obstat l. si unus. C. de testamentum quia probat oppositum, quod numerus testium pertineat ad solemnitatem iuris. Item potest dici, quod deficiat testamentum, si unus ex septem testibus defuerit: quia legitime probari non potest ... Potest etiam admitti, quod sit forma substantialis inducta a iure civili, quae ab alio iure civili potest submoveri, non tamen est forma substantialis iuris gentium, quae de perpetua, et immutabilis; MARTA, G. A, Compilatio totius iuris controversi ex omnibus decisionibus universi orbis, quae hucusque extant impresae. Tomus quintus, ultimarum materias contineaus. Venetii, 1620. Decisio 8, núm. 21: Sed de natura testamenti nuncupativi non est necessaria scriptura, neque illus publicatio: ergo ea non (fiat de juris) forma, sed adhibentur ad faciliorem (probationem) sua voluntatis. Item simplex voluntas faciendi publicationem non sufficit ad probandum voluntatem testatoris fuisse, quod publicatio testamenti esset de forma, quia praesumptio juris repugnat: et ideo ad probandam talem voluntatem validior probatio requiritur. Bartolus in l. cum est verisimile, in principio, ff. de eo quod met. caus. Abbas in cap. quia verisimile, de praesumptionibus. Oportebat enim dicere, quod volebat publicationem omnio intervenire pro sua prima voluntate justificanda, vel quod aliter nolebat testari. Item quatenus testator voluit fieri publicationem, non apparet quae fuerit voluntas testatoris in casu, quo ob mortem publicatio facta non esset. Ergo in casu dubio intrat praesumptio legis, quae vult voluntatem testatoris fuisse a principio actus, ut sine publicatione ipsa voluntas, quae erat perfecta, sustineretur argumento legis milis qui destinaverat, ff. de milit. Testament.
(169). Como sostendrá MANTICA, F, Tractatus de coniecturis. Lib. I, Tit. 6, núm. 6, a la escritura únicamente se recurría por ser el medio probatorio más eficaz, lo que da a entender, que la misma, no formaba parte de la sustancia de la institución, sino que era el vehículo del que se valía el testador para perpetuar su memoria: Item testamentum nuncupativum aut est scriptum, aut non scriptum: et si est scriptum, scriptura non intelligitur de substantia; nam ad facilio rem probationem adhibetur
(170). ACCURSIUS, Codicis Iustiniani Sacratissimi Principis Imperatoris Augusti, Libri IX. Gl. Ad Codex 6,23,1, per nuncupationem. En el ámbito del Derecho canónico, HOSTIENSIS, Summa Aurea. Ed. Lyon. Reed. Aalen, 1962, III, rúbrica, De testamentis et ultimis voluntatibus, fo. 163, núm. 9: facere nuncupativum testamentum sine solemnitate: seu sine scriptis, ubi sufficiunt VII testes legitimi secundum legis sine alia solemnitate, .. per nuncupationem dummodo presentes fuerint et rogati ....
(171). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis. Lib. I, Tit. 6, núm. 6, donde nos informa cómo era opinión común que el testamento se redactara, si no desde un principio, sí, con posterioridad, por escrito, y así, con el examen de los testigos y su posterior publicación, se conseguía perpetuar la memoria: ... qui etiam dicit, communem opinionem esse, et si hoc testamentum nuncupativum non fuit a principio in scriptis redactum, postea etiam redigi potest ad perpetuam memoriam, testibus examinatis, et publicatis, ... .
(172). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 42: Et magis perfectum, quam coeptum, et non completum dici debet, cum jam testator voluntatem suam plene compleverit, et perfecerit.
(173). FONTANELLA, J. P., De pactis nuptialibus, Clausula 12, Glossa unica, num. 5.
(174). SAXOFERRATO, B. DE, Super Autenticis, Rubrica De Tabellionibus, fo. 25v: ... quaero quod unum instrumentum est scriptum unius notarii et subscriptum et signatum manu alterius ... quod tale instrumentum debeat habere suspectum ... ; Digesta, Prima constitutio, num. 5: Scriptura publica requiritur signum scribentis: Item est alia differentia inter scripturam publicam et privatam: quis in scriptura publica requiritur signum scribentis ...; UBALDIS, B., In III et V Codices librum Commentaria, Rubrica De fide instrumentorum, Lex 17 Contractus, num. 13: Et nota quod scriptura Tabellionis debet habere tres perfectiones. Prima est perfectio scripturae quo ad locum, tempus, et testes. Secunda est perfectio contractus, sive actus, de quo conficitur scriptura. Tertia est perfectio cum subscriptione, et signo. Ed. Commentaria. Istituto Giuridico Bartolo da Sassoferrato. Il Cigno Galileo Galilei. Roma, 1996; CASTRO, P. DE, Consiliorum sive responsorum. Venetiis, 1580. Consilium 308, num. 2: Nam, ut inquit Reldus in dict. leg. contractus, tres sunt perfectiones, quae requiruntur ad hoc, ut scriptura notarii fidem faciat. Prima, quod contineat locum, et tempus actus celebrati, et testes necessarios. Secunda, quod contineat perfectionem actus. Tertia, quod contineat subscriptionem notarii cum signo; RAINERIUS PERUSINUS, Liber Formularius, Prohemium. De numero testium contractibus adhibendis Rubrica: Nam ex iis quatuor prepono perpetuis et substantialibus instrumentis, scilicet signum crucis ... testes et signum cum meo proprio nomine; Ars notarie, De publicationibus in protocollis poendis: Et est notandum quod quidam ponunt et signum et publicationes in qualibet rogatione et alia omnia ut ipsis cartis. En el ámbito del Derecho canónico cc. 2,6,X,2,22: Instrumentum publica manu non confectum, habens sigillum, cuius literae non sunt legibles vel scripturae deletae, vel enormem patitur fracturam, non probat.
(175). UBALDIS, B. DE, Consilia, Vol. 2, Consilium 158; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 9, num 30; MARTA, G. A., Summa totius successionis, Tom. 2, Part. 4, quaestio 2, art. 2, num. 5.
(176). SAXOFERRATO, B. DE, Commentaria, Consilia, Consilium 197, num. 1: Reperitur instrumentum publicum manu notarii in quo dies non fuit apposita an valebit, et videtur quod non quia dies est de substantia sive de solemnitate instrumenti.
(177). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 63: Similiter signum Tabellionis appositum in testamento, denotat illud habitum pro perfecto, et absoluto, et voluntatem testandis integre completam, quia est quidam terminus dispositionis redactae in scripturam.
(178). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 9, num. 36: Quae testatoris confessio altera est coniectura ad perfectionem testamenti, et voluntatis inducendam; certum enim est, quod ex dictis, et gestis a testatore ex intervallo post factum testamentum declaratur eius voluntas; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 5, Tit. 15, num. 3: Etiam si talia verba fuerint prolata post factum testamentum ex interuallo, quia actus tametsi perfecti, recipiunt formam declaratoriam, non dispositoriam.
(179). CANIS, J. J. DE, Tractatus insignis de executoribus ultimarum voluntatum. Tractatus de successionibus, tam ex testamento, quam ab intestato/ diversorum clarissimorum iurisconsultorum, quorum catalogum sequens indicat pagina: quibus iura testamentorum, ultimarum voluntatum, substitutionum, aditionum, inventarii, collationum et similium exactissime comprahenduntur. Coloniae Agrippinae. 1590. Prima tractatus particula, nums. 6 y 20 GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Cap. 550, num. 19.
(180). VÁZQUEZ MENCHACA, F., De successionum creatione, Lib. 3, Tit.22, num. 6; GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Tom. 3, Cap. 550, num. 4: Quia in dicto casu testator habuerat suam dispositionem pro perfecta, nam mandauerat scribi, et scripta fuerunt nomina haeredum et legatariorum, et solum superaret publicatio ipsius scripturae et receptio; PRAETIS, S. DE, De ultimarum voluntatum, Lib. 1, Interpretatio 1, Dubio 3, Solutio 5, num. 35.
(181). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 18, num 1.
(182). JASÓN DE MAINO, Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lex Hac consultissima, § Per nuncupationem, num. 1; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 1, Tit. 7, num. 7: quando testator explicite haeredum nomina testibus non publicauit, sed implicite. Et in hoc quidem casu plerique etiam idem sentiunt, ut si testamentum non sit perfectum in scriptis; tanquam nuncupatiuum debeat valere, quoniam sufficit testatorem implicite per relationem ad certam scripturam haeredum nomina expressisse.
(183). D. 28,2,1-2; D. 28,2,26.
(184). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 111: , ut illud testamentum valeret iure testamenti nuncupativi, cum voluntas testratricis relata ad illam scripturam certa et clara; DURANS GUALDENSIS, De arte testandi, De testamentis ordinandi, Cautela 4, num. 2: Tertius modus est, quod testator sua manu scribat, vel per didum notarium suam voluntatem scribi, et redigi faciat in protocollum, et folia testamenti claudi, et signari, et coram testibus declaret se testari prout continetur in scriptura illa protocolli clausa, et de hoc notarius rogetur, et fiat publicum instrumentum. Constat enim valere, voluntatem testatoris implicitam, non minus quam explicitam, si voluntas per scripturam aliquam declaretur, , et in testamento tali publico, et clauso non inerit suspicio falsitatis commitendae, et scripturae efficacior erit quam ea, quae compartionis adminiculo indiget; COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum tibi, num. 5: Satis tamen erit, si ad interrogationem alicuius nominantis haeredem testator respondeat verbis, se illa velle, , quia hanc opinionem communem esse fateantur. CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 20, num. 30: testamentum imperfectum ratione voluntatis completae, sive non consummatae, indistincte non sustineri quoad omnes, et quoad piam etiam causam, et liberos, etiam quoad perfecte disposita; non solum de jure communi, sed etiam de jure Regio.
(185). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 36, in fine.
(186). Cfr. D. 28,5,77; D. 35,1,38, D. 27,7,10; RECOPILACIÓN 5,4,11.
(187). GÓMEZ, A., Ad legis Tauri, Lege 3, num. 110: ergo clare patet, et infertur, quod nutu vel signis non potest testari, neque haeredem instituere; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 37, num. 1: Testator debet haeredem ore proprio nominare.
(188). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 1.
(189). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum tibi, num. 5.
(190). UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 2: Haeredis institutio ad pias causas, nutu fieri potest; MAINO, J. DE Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 5: Testamentum nutu aut signis factum ad pias causas valet et tenet; LEÓN, F. J., Decisiones, Decisio 10, num. 10: Testamentum nutu factum, favore piae causae valet; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 10; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 26: Immo quod testamentum etiam ad pias causas, nutu solo, aut signis fieri non possit; LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,3,6: quod ad pias causas valet testamentum nutu facta quod etiam in aliis extra pias causas, si constaret de voluntate testantis per signa urgentia, quod valebit testamentum per signa urgentia; Gl. 2; BELLUGA, P., Speculum, Rub. 41, Vers. Videamus, num. 43: Scias tamen quod isto modo institutio, etiam nutu facta, valet etiam ad non pias causas, saltim ut fideicommissum in uno casu, videlicet quando testator ordinavit, vel tabellioni ordinari fecit testamentum.
(191). CÁNCER, J., Variarum, Pars 3, Cap. 20, num. 387; GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Tom. 4, Cap. 605, num. 28: Immo legatum Iulio debitum dicitur pium, cum enim sit relictum consanguineo pauperi, censetur potius factum ratione paupertatis et pietatis, quam consanguinitatis, et ob istam causam sustinetur, ut propter deficientem legitimam solemnitatem non pereat..
(192). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 12: ut si testator interrogatus, an filium unicum institueret haeredem, annuut capite aut humeris; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 114: Quando verbis directis est facta institutio: secus si verbis communibus, quia interrogatur testator, an velit relinquere sua bona Titio, et nutu vel signis consentiat; tunc enim valebit, et convertitur in fideicommissum universale ab intestato.; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 37, num. 6: quod testamentum, et institutio valet, quando testator alio interrogante, an velit talem instituere, et respondet quod sic, .
(193). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 4, Tit. 4, num. 9: Sed inter liberos, quamuis testamentum imperfectum valeat non tamen nutu fieri potest tale testamentum nutu factum inter liberos debet sustineri; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 13.
(194). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 29: Institutionem factam ad nutum testatoris, valere, quando testator aperte prius dixerat, quod volebat instituere tales, et tales; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 16: quando testator prius aperte dixit, quod volebat talem haeredem instituere, tunc enim valet institutio etiam nutu facta.
(195). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 4, Tit. 4, num. 10: nutu factam haeredis institutionem inutile essem limitatur, ut non procedat, quando testator prius aperte dixit: quod volebat talem haeredem instituere; tunc enim valet institutio; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 22: Quo circa quamvis testamentum imperfectum inter liberos valeat, tamen nutu fieri non potes, et inde, nec haereditas dari, aut institutio etiam inter liberos nutu fieri potest.
(196). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentum, Cap. Cum tibi, num. 4: Haec enim interpretatio obviat manifeste Iurisconsulto, qui legatum factum nutu ab eo qui morbo impeditur loqui, censet validum esse, CLARUS, J., Tractatus de testamentis, Quaestio 37, num. 6.
(197). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 3: Si testator habet lingua ingrossatam et incipiat balbutire eius testamentum valebit si testes intelligant eius verba.
(199). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 31: Institutionem haeredis non solum factam per verbum, Sic, sed etiam nutu, signis, et sic partim ad nutum, et partim ad verbum, Sic, ad cujus sensum magis enixam testatoris voluntatem denotare ex quo nutu, et voce dicit testator, Sic; quam si absque alio nutu, et signo diceret solum, Sic; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 18.
(200). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 20.
(201). CASTILLO SOTOMAYOR, J.DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 28: Sic etiam et alii Authores asseverarunt, testamentum nutu factum, de aequitate canonica sustineri in terris Ecclesiae; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 21.
(202). BELLUGA, P., Speculum, Rub. 41, Vers. Videamus, num. 43: Scias tamen quod isto modo institutio, etiam nutu facta, valet etiam ad non pias causas, saltim ut fideicommissum in uno casu, videlicet quando testator ordinavit, vel tabellioni ordinari fecit testamentum; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 32: Legata vero, et fideicommissa particularia solo nutu absque alia verborum expressione relinqui possunt, dummodo per talem nutum possit consensus, et voluntas colligi; num. 41: Non solum in legatis, et fideicommissi particularibus, sed et universalibus; nam universalia quoque fideicommissa solo nutu relinqui possunt; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 29, num. 21: in legato, et fideicommissis, quae nutu relinqi possunt; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 111.
(203). D. 48,18,21; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 19, num. 1: , supponendum in primis est, celebrem hanc quaestionem de testamento facto ad interrogationem alterius non procedere, quando testator interrogatus quem velit haeredem instituere, ore proprio nominat haeredem, et respondit Paulum, vel Petrum, nam tunc equidem licet interrogatus respondeat, cum interrogatio simpliciter facta fuit, nullum vitium ex huiusmodi interrogatione considerari valet, et ita firma tenet institutio, et recte conditur testamentum; CASTILLO DE SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 5, Cap. 73, num. 1 seq.
(204). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 37, num. 3: quando testator prius exposuerat voluntatem suam notario, qui eam redigit in scriptis, posteam redit ad testatorem,et illa lecta eum interrogat, an velit ita testari, nam eo casu si responderi, quod sic, utique valet, quod gestum est, et hanc dicit esse communem declarationem.
(205). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 19, num. 2: in his casibus non respondit testator interrogatus, sed approbat, et confirmat, quae de ipsius voluntate, et ordine per tabellionem scripta; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 62: Non modo si Notarius specialiter de ipso haerede tantum testatorem interrogaverit sed etiam si totum testamentum in scripturam redactum testatori legerit, et deinde generaliter testatorem interrogaverit, an ita testari velit, et ipse testator dixerit, ita sibi placere: adhuc namque testamentum valet.
(206). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 133: resolvit testamentum factum ad interrogationem non praevalere primo facto solemniter concludentes testamentum factum ad suggestionem alicuius, et eius importunis precibus, non valere in praeiudicium haeredis in alio testamento solemniter instituto.
(207). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 12: Ubiqunque a lege vel statuto aliquid requiritur sub certa forma qua non servata lex ultra procedit annullando non suffcit quod illa forma impleatur per equipollens Posset tamen dici quod ex quo notarius nominat haeredes praesente testatore et testator expresse consenti Secundo dico quod istud quod dictum est quod quando alius exprimit nomina haeredum praesente testatore Tertio pro ista parte contra comunem facit nam ista lex ideo introduxit per forma quod testator debeat ore proprio nominare .
(208). IMOLA, A., Codicis Domini Iustiniani, De testamentis, Lex 29, Iubemus, Additio: In testamento in scriptis nomen cuiuslibet haeredis instituti debet esse scriptum manu testatoris, aut eius voce nuncupatum coram testitbus et ab istis testibus in subscriptionibus declaratum: alioquin illius haeretis institutio nulla est.
(209). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 37, num. 1: Dicebam etiam in institutione haeredis requiri, quod testator ipsum haeredem suo ore proprio nominet, Sed quis si notarius, aut aliquis alius ex astantibus tempore testamenti exprimat nomen haeredis, et ipse testator verbis profiteatur se agnoscere, nunquid valebit institutio? quod non, sed quia omnimo requiratur, quod testator ore proprio nominet ipsum haeredem.
(210). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 19, num. 6.
(211). UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 3: Institutio non valet, si quis testatorem interrogavit, facis talem haeredem, et respondeat sic.
(212). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum tibi, num. 4.
(213). D. 28,5,58,pr.; SAXOFERRATO, B. DE, Codex, Vo. VII, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 3: Si testator articulate respondeat notario interroganti an velit titium esse suum haeredem, quod sic verum testamentum, PISTOIA, C. DE Lectura Super Codice, De testamentis, rubrica, Lege Iubemus; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 109; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 30: Institutionem haeredis factam a testatore, etiam per verbum, sic, vel per annuitionem capitis ad interrogationem Notarii valere, quando prius dictatum fuit testamentum ab ipso testatore; num. 59: Sive testator interrogatus fuerit a Tabellione, sive interrogatus ab extraneo; et consequenter testamentum, etiam ad privatae personae interrogationem scriptum, et conditum, validum esse; cum nulla videatur esse diferentia, quod Notarius ipse interroget et scribat, vel privata aliqua persona interrogante testatoris respondentis voluntate annoret.
(214). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 20, num. 21; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, nums. 59: Si vero suspicio aliqua subesse potest, tunc non nisi a Notario interrogari testator potest, et debet; num.60: Ubi inquit, veriorem et communiorem esse opinionem, quod valeat haeredis institutio facta per verbum, Sic, non solum ad interrogationem Notarii, sed etiam alterius, dummodo non subsit falsitatis, nec suggestionis suspicio, nec interrogans ambiat pro se, aut suis testatoris haereditatem; num. 70: Et tunc quidem valeret testamentum ad alterius interrogationem conditum, etiamsi non constet, testatorem testari voluisse, cum nihil referat, an tunc, vel prius deliberaverit testari, ex quo in sua potestate fuerat recusare, vel approbare haeredis nominationem.
(215). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 134: An testamentum clausum quod recipitur a notariis publicis Barcinoae, dicatur factum ad notarii interrogationem? Dubium procedit quia dictum testamentum potest fieri dictante ipso testatore, et scribente notario, et etiam ad interrogationem notarii; et nescitur quomodo fiat, quia dicta scriptura fit interveniente solum testatore, et notario.
(216). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum tibi, num. 4.
(217). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 80: haec autem suspicio falsi ex circunstantiis, quae intervenerint, arbitrio iudicis relinquitur.
(218). MENOCHIUS, I., Consilia, sive Responsorum, Consilium 45, num. 21: Quinto accedit: quod constat Iacobum testatorem, in illo primo testamento, ea ratione instituise Iohannem Thomam, fratrem suum, ut eius domus et familia conservati posset. Et ideo testamentum hoc secundum, ita simpliciter conditum, ad interrogationem fratris Aymi, personae suspectae, et tempore urgenti infirmitatis, non potest dici revocare illud primum non enim est credendum quod eo instanti positu, voluerit testator uno verbo revocare, quae magno ex causa, et solemniter, pensateque fecit.
(219). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 1, Decisio 30, num. 7: est magis communis sententi, non valere testamentum, quod aegroto ignorante, et alio dictante, scriptum fuit, quamuis postea eo praesente coram testibus lectum fuerit, et ipse aegrotus interrogatus, an sibi talis dispositiones placeret, responderet, sic ; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 6, num. 10: Extat etiam magis communis sententia, quod non valeat testamentum, quod aegroto ignorante, et alio dictante scriptum fuit.
(220). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 137: Verum id non procedit in infirmo graviter aegrotante, de quo dubitatur an intellexerit interrogationem.
(221). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 137: His suffragabatur quod non apparebat, quod notarius fuisset rogatus a testatore, .
(222). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 25.
(223). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 134: et dubitaretur postea de validitate testamenti, an nempe constaret de animo testandi, et an fuisset sanae mentis? Et dixi esse nullum; quippe nec constaret de animo testandi, et quod praesumeretur testator in sanae menti; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 28.
(224). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 29: si noctis tempore factum fuit testamentum sine luminibus, et non expressum fuit, qua hora noctis testator disposuit illum. MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 8, num. 3: Illud etiam notandum puto, quod, etsi nocte possit signari testamentum, tamen si nocte factum fuerit testamentum absque luminibus, non valet, quia non caret suspicione falsitatis, quia, ut testamentum valeat testes debent conspicere, et cognoscere testatorem.
(225). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 30.
(226). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 31-35.
(227). MENOCHIUS, I., Consilia sive Responsorum, Consilium 45, num. 17.
(228). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 37, num. 5: quia negare non possit, , ne huiusmodi testamentis, quae ab infirmis ad alterius interrogationem conficiuntur, aliqua fides adhiberetur; CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 78: a gravite raegrotante, non operentur testamentum; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 52; LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,3,6: Quando testator habebat bonum intellectum, et memoriam: secus ergo esset si testator ita oppressus erat infirmitate, et mortis pressura, quod non poterat articulate loqui: nam tunc non valet testamentum, Gl. 1; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 27, num. 63: Apparet etiam quamplurimos alios, et magis communiter Scribentes defendisse, quod valeat testamentum ad alterius interrogationem, etiam in extremis, conditum, ut eodem loco latius ostendimus; et idipsum etiamsi testator jam balbuciat, et fere inarticulate loquatur; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 53. Tunc ergo non valet testamentum factum ad interrogationem, quia talis disponens, cum mortuo similis sit, saepe non intelligit interrogationem.
(229). SAXOFERRATO, B. DE, Codes repertorium. Vo. VII, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 1, PISTOIA, C. DE Super Codice, De testamentis rubrica, Lege Iubemus, num. 1.
(230). MENOCHIUS, I., De praesumptionibus, coniecturis signis et induciis commentaria. Coloniae Allobrogum. 1636: Testius est casus quando testator est sanae mentis. Sed corpore infirmus, et non liberae voluntatis, ut quia timet eos, sub quorum est custodia, etiam si constet velle testari, sed ignoratur quem haeredem facere velle, et interrogatus: an velit instituere aliquem, ex illis, sub quorum custodia est, et respondet velle instituere, hoc casu, non subsistit testamentum.
(231). I. 2,12,2: Item prodigus, cui bonorum suorum administratio, interdicta est, testamentum facere non potest; C. 6,22,3: Senium quidem aetatis vel aegritudinem corporis sinceritatem mentis tenentibus testamenti factionem certum est non auferre; FURS 6,3,4: Testamenta facere non possunt impuberes nec furiosi nec prodigus, cui bonorum suorum administratio interdicta est, sed quod fecerit antequam interdictio bonorum ei fiat, ratum est; PARTIDAS 6,1,13: Otrosí, el que fuesse salido de memoria, non puede fazer testamento, mientra que fuere desmemoriado.
(232). ESCAÑO, F. DE., Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 69: quae in testamentis admodum necessaria est, cum testamentum testatio mentis sit; ESPINO, S., Speculum, Glossa 10; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 22, num. 14: Utpote cum codicillus, aut testamentum valere non posse, nisi conditum sit ab eo, qui sanam mente, et judicium integre retinet; num. 15: sanae autem mentis non praesumitur, sed potius demens testator, qui no habet memoriam ordinatam; GIBERT, V., Theorica artis notariae, Secunda Pars, De ultimis voluntatibus, Cap. 1, De testamentis: Furiosus, et mentecaptus; quia testamentum postulat sanitatem mentis; ideo nequit fieri ab iis, qui mente carent; PEREA ET BLASCO, P. J., Compendium theoricae, Lib. 3, Cap. 1, Tit. 2, De personis, quae testari non possunt; num. 8: Furiosus quoque testari neque, durante furore.
(233). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 6 y 7; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 13: Tertio, furiosus, vel mentecaptus nequeunt testamentum, aut codicillos facere CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 22, num. 14: Utpote cum codicillus, aut testamentum valere non posse, nisi conditum sit ab eo, qui sanam mente, et judicium integre retinet; LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 128: ut Dementes, Phrenetici, mentecaptis; ebrii, et ii qui decreptiae sunt aetatis cum hi omnes iudicci sint expertes
(234). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 13.
(235). SAXOFERRATO, B. DE, Super Secunda Infor. Vo. 4, De bonorum possessione furioso, insanti, muto, surdo, caeco competenti rubrica, Lege Mutus, num. 4: Probando quem fuisse furiosum certo tempore vel mensibus transfertur onus probandi in adversarium.
(236). C. 6,14,14; VALLE, R. A Consilia, Libl. 3, Consilium 27, num. 28: At cum quilibet sanae mentis praesumatur, natura enim sanae mentis homines patit, et est qualitas naturalis, qua omnes nascuntur.
(237). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, Qui testamenta facere possunt rubrica, Lege Furiosum, num. 4: Furor non potest probari nisi per actus et signa.
(238). SESSÉ, J. DE, Decisionum, Lib. 1, Decisio 54, num. 20: Et quando ex dispositione testamenti resultant aliqua signa stultiae, et furoris, annulant totum testamentum.
(239). En torno a la diferencia entre el furioso y el demente, MAINO, J. DE Secunda Super Codice, Qui testamenta facere possunt rubrica, Lege Furiosum, num. 2: Que autem sit differentia inter furiosum et demente, dic quod proprie dicitur furiosus ille qui est cum rabie furoris evidentis: sed mentecaptus dicitur cui mens et concilium deficit.
(240). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 76.
(241). C. 6,14,14; MAINO, J. DE Secunda Super Codice, Qui testamenta facere possunt rubrica, Lege Furiosum, num.4.
(242). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 27: Primo enim probatur aliquem esse dementem, et furiosum, si in hospitali ad curando dementes, et furiosos destinatos, fuerit.
(243). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 5, num. 15: Setimum signum dementiae est non habere memoriam ordinatam quanquam aliud sit obliuisci, aliud non habere memoriam ordinatam:Verum plane hoc potest esse indicium ingenii obtusi, sed non videtur probabile argumentum stultitiae, ita ut testamentum facere non possit; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 22, num. 15: ubi de coniesturis sane, vel insanae mentis, aut dementiae, vel furoris agetur: sanae autem mentis non praesumitur, sed potius demens testator, qui non habet memoriam ordinatam.
(244). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 81: Et quando ad rem non respondet, ut si de una re interrogatus de altera respondat.
(245). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 27: Tertio probatur, si nudus quis ambulet per vicos, et plateas, vel si pudenda demonstret.
(246). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 21, num. 82: quando imaginibus fallitur.
(247). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, Qui testamenta facere possunt rubrica, Lege Furiosum, num. 4.
(248). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 27: si lapides aliquis proiiciat, et multis aliis signis, et praesumptionibus, et conjecturis adductis .
(249). SAXOFERRATO, B. DE, Super Secunda Infor. Vo. 4, De legatis, Lege Apud Iualianus, § Constat, num. 1: Testator praesumitur furiosus ex semonibus appositis in testamento; De bonorum possessione furioso, insanti, muto, surdo, caeco competenti rubrica, Lege Mutus, num. 2: Videre in furioso coligitur ex sermonibus suis an sit furiosus Idem in prodigo, nam prodigus indicatur ex actibus; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 27: Secundo probatur ex locutionis modo non proportionato, et etiam derriendo modo.
(250). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 28: Dementia, aut furor, rectius, et concludentius probabitur per testes medicos, quam per alios, nam cum in probandis dementia, furore, aut insania, debeant reddere testes rationem scientiae, et ex peritia, quam solum medici habent, concludens ratio scientiae reddi possit ad probationem insaniae, erunt testes integrae fidei medici, et non facile credendum erit aliis quam medicis, tamquam peritis.
(251). ARV. Sentencias de la Real Audiencia. Sig. 3354. Caja 1978.
(252). SAXOFERRATO, B. DE, Super Secunda Infor. Vo. 4, De bonorum possessione furioso, insanti, muto, surdo, caeco competenti rubrica, Lege Mutus, num. 4
(253). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, Qui testamenta facere possunt rubrica, Lege Furiosum, num. 4.
(254). SESSÉ, J. DE, Decisionum, Lib. 1, Decisio 54, num. 4: Testator praesumitur sana mentis quando in testamento fratrem haeredem instituit; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 21, num. 92; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 22, num. 91: Rursus et tertio pro eadem parte facit, testatorem semper praesumi sanae mentis fuisse, donec contrarium manifestissime probetur, et ei qui sanam mentem negaverit, vel dementiam allegaverit, probandi onus incumbere; num. 93: idque maxime quando animae suae, et de se benemeritis testator consuluit, ut in fortioribus terminis, et in testatore respondente ad interrogationem alterius; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 5, num. 1: Quoniam vero dictus est, mentem testatoris esse primam substantiam testamenti, idcirco probabiliter dubitari potest, an testamentum praesumatur factum ab eo, qui fuerit sana mentis: nam si testator non fuit compos mentis, proculdubio nullum est testamentum.
(255). MARTA, G. A., Summa, 4 Pars, quaestio 1, art. 2, num. 19: praesumptio sanae mentis ex gestis, et dictis ante testamentum, et tempore conditi testamentis Sic cordatus, et sanus mente praesumitur, qui prudenter loquitur tanquam homo iudicii, et rectae capacitatis.
(256). SESSÉ, J. DE, Decisionum, Lib. 1, Decisio 54, num. 24: Sana mens probatur etiam ex receptione Sacramentum.
(257). SESSÉ, J. DE, Decisionum, Lib. 1, Decisio 54, nums. 23-24; MARTA, G. A., Summa, 4 Part, Quaestio 1, art. 2, num. 21.
(258). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib 4, Cap. 28, num. 41: Quod Notario non creditur asserenti, aliquem esse sanae mentis quod Notario asserens tam in testamento, quam in examine de sana mente, praebet conjecturam veritatis; num. 24: Et magis creditur testibus deponentibus, quem esse sanas, quam insanae mentis, et sic de sana mente, quam de furore quoniam testes deponentes de sana mente, deponunt de qualitate, quae naturaliter cuicunque inest; idcirco praeseruntur caeteris de furore deponentibus; num. 25: quod magis creditur duobus testibus de sana mente deponentibus, quam mille de furore, aut dementia attestantibus.
(259). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num.
(260). D. 28,1,17; TRULLENCH, J. G., Opus, Cap. 18, Tit. 5, num. 1: Testari non potest primo ille, qui usu rationis caret, quod est euidens. Unde testari non potest, nec ad pias causas amens, qui non habet lucida interualla. At si, dubitatur utrum in amente adfuerit usus rationis sufficiens ad testandum, recurrendum est ad testes, ut fit in nostro Regno; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 37, num. 19: Furiosus autem, et quilibet alius insanus, intervalla dilucida habens, cum intervalli tempore sanam mentem, et optimum judicium habeat, potuerunt, intervalli tempore, quamlibet celebrare contractum, in judicio intervenire, testamentum, et codicillos facere, caeteraque omnia alia adimplere quae sanae mentis homines.
(261). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 21, num. 104; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tom. 3, Cap. 1, num. 9; Lib. 4, Cap. 42, num. 40.
(262). FONTANELLA, J. P., Tractatus de pactis nuptialibus, Clausula 7, Glossa 2, Pars 5, num. 38.
(263). SAXOFERRATO, B. DE,Super Prima Infortiatum. Vo. III. Si quis aliquem testari prohibuerit, vel coegerit rubrica, Lege Si quis, num. 14, UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, Si quis aliquem testari prohibi rubrica, Lex 1, num. 15: Sed si diceret sibi metum latum ab instituto, vel substituto, tunc satis eum per hoc reputat indigno, et haereditas applicatur fisco; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 7, num. 5: non valere testamentum, quod lectum est coram testatorem morti proximo, qui interrogatus simpliciter respondit quod tali casu non habuerit animum testandi, sed quod ita respondit ad suggestionem interrogantis; Lib. 3, Tit. 1, num. 8: Ut ipse testator possit suam voluntatem declarare: tametsi turpitudinem delegat alicuius, veluti si dicat se metu compulsum a certis personis institutis, vel substituris, fecit testamentum, et quod libenter illud mutaret, nisi adhuc timor subesset, nam talis declaratio facta coram notario, vel duobus aut tribus testibus, sine dubio valet; MARTA, G. A., Summa, Tom. 2, Part. 4, Quaestio 2, Art. 3, num. 32.
(264). IRANZO, J. J., Praxis protestationum. Valentiae, 1667. Cap. 27, num. 31, donde incluye una formula protestationis.
(265). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 22, num. 107: quando testamento adiecta fuit clausula protestationis in solitae, quod scilicet non metu sed sponte testatur, et disponit.
(266). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 69; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 22, num. 108: metus ex praecibus importunis uxoris vel coniunctio; .
(267). FONTANELLA, J. P., Tractatus de pactis nuptialibus, Clausula 7, Glossa 2, Pars 5, num. 39; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 3, Cap. 1, num. 68; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 22, num. 111: denique testamentum metu fuisse factum coniecturis, et praesumptionibus ostenditur, ut pote difficilis probationibus.
(268). ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 22, num. 112: Verum casu quo, haeredem institutum metum, et vim intullisse testatori probetur privandum esse haereditate ut indignum; certi iuris est.
(270). GRATIANUS, S., Disceptationes Forenses, Tom. 2, Cap. 220, num. 28: Neque obstat quod quando testator morte praeuentus non potuit perfecte disponere illius dispositio tanquam imperfectat vitietur. Nam istud est verum, quando in eadem confectione testamenti testator erat alia dicturus, secus si reseruabat in aliud tempus, nam talis reservatio non arguit imperfectionem voluntatis, testamentum enim dicitur perfectum, ex quo tunc testator nihil aliud erat dicturus de praesenti; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 1: Ac primo loco adnotandum erit, quod testamentum, quotiescunque est imperfectum imperfectione sive ratione incompletae, aut non consumatae voluntatis; num. 10: et sufficere, si tacite, vel expresse constet, quod testator volebat aliquid addere, vel detrahere, ut testamentum, dicatur imperfectum ratione voluntatis; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 18 y 106; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 6, num. 2: , quando constiterit testatorem voluisse ulterius disponere, et non disposuisse, ut quando primis haeredibus nuncupatis, cum secundos nominare velle, ob mutuiset, unde si coepit testari, et aliqua disposuit, et dum circa alia versaretur, moruus sit, aut amittat loquelam, ita ut nullam praeterea vocem mittere potuisset, aut furore, aut delirio correptus sit, tunc equidem imperfecta est voluntas testantis, et imperfectum testamentum ratione voluntatis; MARTA, G. A., Summa, Tom. 2, Part. 4, quaestio. 1, art. 7, num. 5.
(271). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Infortiatum, De testamentis rubrica, Lege Si is, qui testamentum, num. 1: habet locum in testamento imperfecto ratione solennitatis omisse, secus si fit imperfectum ratione voluntatis non complete.
(272). UBALDIS, B. DE, In I et II Infortiati Partem Commentaria, De testamentis rubrica, Lex 25, Si quis, num. 1: Testamentum incompletum non valet in ali quo etiam in eo, quod testator expresserat, hoc dicit; num. 3: Nemo praesumitur haber in corde plus quam expressit ore; GRATIANUS, S., Disceptationes Forenses, Cap. 550, num. 53: Et pro hoc intellectu faciunt communes conclusiones, quod voluntas praesumitur completa, et absoluta; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 44: Nunc vero, atque secundo loco, et principaliter observandum, et constituendum erit, quod ad hoc ut testamentum, tanquam imperfectum ratione voluntatis vitietur, oportet constet, et probetur, testatorem ultra disposita per eum in eodem testamento, voluisse ad alia disponenda procedere: in dubio namque, cum nullum adest vitium significans imperfectionem voluntatis, sumitur praesumptio, voluntatem hanc ultimam, sicque testamentum fuisse perfectum; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 106, vers. tertio extende; ESCAÑO, F. DE, Tractatus, Cap. 5, nums. 20-21; MARTA, G. A., Summa, Tom. 2, Part. 4, quaestio. 1, art. 7, num. 7, PRAETIS, S. DE, De ultimarum voluntatum, Lib. 2, interpret. 2, num. 40: verba testatoris extenduntur et impropiantur ut voluntas eius validas sit; num. 41: et quae sint pluralis numeri resoluuntur in singularitates, ut actus valeat et non pereat per l. falsa; num. 42: et ad obiecta et late interpretantur contra naturam suam ut dispositio non sit vana per plura iura probat; num. 43: Verba praesentis vel praeteriti temporis quando possunt etiam habere significationem futuri, si aliud non repugnat assumuntur in illam interpretationem, ut res potius valeat maxime in testamentis.
(273). ACCURSIUS, Codicis, De testamentis, Lex 29, Iubemus, Gl. Quemadmodum.
(274). UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De fideicommissis rubrica, Lex 32, Quaestionem, num. 19.
(275). UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De fideicommissis rubrica, Lex 32, Quaestionem, num. 19.
(276). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Infortiatum, De heredibus instituendis, Lege Tantundem, num. 1.
(277). CASTRO, P. DE, Consilia, Consilium 138, num. 1: voluntatem testatoris imperfectam non dici, et si dixerit cogitare velle, an aliquid relinqueret quibusdam consanguineis sui, cum quo ad disposita eo tempore esset perfecta illa voluntas testatoris.
(278). GRATIANUS, S., Disceptationes Forenses, Tom. 2. Cap. 220, num. 28: Neque obstat quod quando testator morte praeuentus non potuit perfecte disponere illius dispositio tanquam imperfectat vitietur. Nam istud est verum, quando in eadem confectione testamenti testator erat alia dicturus, secus si reseruabat in aliud tempus, nam talis reservatio non arguit imperfectionem voluntatis, testamentum enim dicitur perfectum, ex quo tunc testator nihil aliud erat dicturus de praesenti.
(279). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 9, num. 4.
(280). MENOCHIUS, I., Consilia, Consilium 224, num. 20: Ergo a sensu contrario, si iam absolvit, et post aliquod tempus supervisit, et nihil scripsit, testamentum illud perfectum manet.
(281). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 105: secus tamen est in dubio, quando de hoc non constaret; quia testamentum valeret, et censeretur perfectum et consummatum.
(282). XAMMAR, J. B., Rerum iudicatorum, Definitio 36, num. 31: Illud tamen est valde notandum quod si testator habuit scripturam pro absoluta, tamen dixit quod volebat postea conditiones adijcere vel deliberare an aliquid consanguineis relinqueret, valere testamentum, ut puta quia est perfectum, .
(283). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 116: certum est testamentum esse invalidum, et imperfectum ratione voluntatis; non solum in illo casu, sed etiam in casu, quo si testator non defecisset, aliud disposuisset, vel iam dispositis conditiones, aut alias qualitates adiecisset ,
(284). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 9, num. 13.
(285). MARTA, G. A., Summa totius sucessionis, Tomo 2, part. 4, Quaestio 1, art. 7, un. 3.
(286). CASTRO, P. DE, Commentaria, De testamentis rubrica, Lege Si quis cum testamentum, num. 1. CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 5: diens quod ubi constat, testatorem ultra prius inchoata disponere voluisse, et ultra illa procedere, vel ad instituendum alium haeredem, vel ad substituendum, vel faciendum legata, et fideicommissa, praeter jam facta, aut aliter disponendum, quod tunc dicitur testamentum imperfectum ratione voluntatis.
(287). AYERBE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus bonorum communium inter maritum, et uxorem et filios ac haeredes de eorum. Valladolid, 1623. 3 Part, Quaestio 24, num. 70: An sit imperfecta voluntas testamentis; et testamentum ratione voluntatis imperfectum, et per consequens invalidum, quando testator scripta iam haeredis institutione erat facturus legata, et ob impedimentum superveniens non fecit, quaestio est controversa.
(288). AYERBE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus , 3 Part, Quaestio 24, num. 7; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 2.
(289). AYERBE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus , 3 Part, Quaestio 24, num. 70; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 5.
(290). Cfr. D. 29,1,3. AYERBE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus , 3 Part, Quaestio 24, num. 70; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 6: Ergo non praesumitur testator voluisse perfectionem testamenti perdere ex legato, quia tunc eam elegisset viam, quae eius perderet testamentum.
(291). AYERBE DE AYORA, A., Tractatus de partitionibus , 3 Part, Quaestio 24, num. 70; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 7.
(292). CASTRO, P. DE, Commentaria, De testamentis rubrica, Si quis cum testamentum, num. 2; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 7, num. 4: testator incepit facere testamentum, et insituti piam causam haeredem, vel aliquid reliquit ad pias causas, deinde fecit transituma ad alia legata, et priusquam posset ipsum testamentum complere, decessit, , tale testamentum non valet; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Tomo 4, Cap. 21, num. 5: ad eum sensum, ut testamentum imperfectum ratione voluntatis dicatur, et nihil valeat, si probetur testatorem ultra voluisse procedere, etiam per modum legandi, et fidicommittendi particulariter, et sic per dispositionem particularem non solum universalem; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 18: Item quaero, si quis coepit facere testamentum nuncupative coram sufficienti numero testium, et solemnitate legitima: et fecit institutionem, vel aliqua legata, vel capitula, tamen non perfecit, nec consummavit, morte preventus; an valeat, et teneat saltem in eo, vel eis capitulis quae fecerat? Et breviter, et resolutive dico, quod non, ; num. 106: Et in tantum est vera praedicta sententia, et conclusio, quae habet, quod testamentum imperfectum ratione voluntatis non consumatae est nullum, et in jam dispositis non valeat; ut procedat, et habeat locum, etiamsi praecessit institutio, vel legatum ad pias causas; GRATIANUS, S., Disceptationes Forenses, Cap. 550, num. 9: et per consequens testamentum anullatum tanquam indiuiduum, cum non possit pro parte valere, et recipiat perfectionem ab ultimo, puncto, siue tacite, siue expresse constet, quod testator volebat aliquid addere, vel minuere, etiam, quod essemus inter liberos, et nulla habita consideratione clausulae codicillaris.
(293). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, nums. 9 y 21.
(295). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 10.
(296). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 12: si in eo testamento desit legatum, quod in eo testator facere volebat, vitiabitur testamentum .
(297). DA PONTE, O., Consilia, Consilium 119, num. 1-2. Asimismo, CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 7, num. 4: testator fecit vocari duos testes, et ibidem fecit scribi per alium clericum, quod instituebat priam causam haeredem in bonis suis, et posteam dixit testibus, quod volebat dictam ordinationem scribi facere per notarium, et iussit etiam notarium vocari, sed prisquam illam faceret scribi per notarium, testator decessit, et hoc casu Oldradus consuluit, quod talis cedula unam cum depositione illorum duorum testium non valdere favore piae causae in vim testamenti, et hanc opinionem dicit esse communem Iason.
(298). TRISTANY BOFILL Y BENAC, B. DE, Sacri supremi regii Senatus Cathaloniae decisiones. Barcinonae, 1688. Decisio 49, num. 1: Domini concorditer tesnuerunt testamentum Nobilis Annae de Vega, et de Rajadell, uxoris Emanuelis de Rajadel, quod dicebatur receptum fuisse per Marinum Ioannem Franquesa Notarius Villae Aqualatae, 29 Octobris 1542, et post ejus obitum exemplatum per Ioannem Baro Notarius ejusdem Villae, non fuisse perfectum, nec ejus exemplo fidem esse adhibendam ex sequentibus; num. 2: Primo, quia non constabat fuisse in notam redactum nec scriptum manu dicti Martini Ioannis Franquesa; num. 3: Secundo, quia etsi de his constare, adhuc ex dicta scriptura, nullum resultat testamentum perfectum, sed ad summum, quaedam praeparatio ad testamentum, ex qua nihil deberi; num. 4: Quod autem dicta scriptura non fuerit testamentum sed praeparatio ad testandum colligitur, .
(299). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 13, num. 5.
(300). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 12, num. 7.
(301). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., Opera Omnia, De testamentis, Cap. 10 Relatum, num. 13: Testator gravi affectus morbo disposuit plurima circa proprium testamentum, dicens ita velle testari, et cum esset notarius vocandus, et testes, coram quibus illa omnia testator rata et firma censeret, uti proprium testamentum: iusserat enim ipse, aut animo destinaverat, ut notarius et testes vocarentur, quo actus ille solemniter ageretur; tandem ante hanc ipsius voluntatis perfectionem, mortem obiit ipse testator. Respondit Oldradus etiam quoad legata pia hanc dispositionem effectum non habere .
(302). RUBEUS DE BUXETO, C., Tractatus de confusione, et distinctione iurum defuncti et haeredis. Parmae, 1697. Cap. 8, num. 340.
(303). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 96.
(304). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 13, num. 28. Et ad primum respondetur ex vocatione notarii non probari suspensionem voluntatis testantis, quando deliberate explanavit voluntatem, sed velle praedictam dispositionem redigi in scriptum ad faciliorem probationem.
(305). BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Taurina, Lege 3, num. 236: Nec eidem Aretinus favent iura ab eo citat a, quibus constitutum est, verba enuntiativa preter aliud inter filios seu ad pias causas remissa probare, ., cum illa iura non habeant locum contra mentem testantis, ut in hoc casu esset, siquidem testator non voluit testari, sed tantum se praeparare ad testamentum faciendum.
(306). GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Cap. 550, num. 45: Quia loquitur de scriptura, quae ad testamentum faciendum parabatur, ut patet ex lege ex ea scriptura, hic autem fuit deventum ad ipsum actum testandi.
(307). MARTA, G. A., Summa, Tom. 2, part. 4, quaestio 1, art. 7, num. 42.
(308). TARRAZA, G., Compemdium, Cap. 81, De testamentis.
(309). BAS Y GALCERA,N., Theatrum, I, Cap. 5, núm. 55.
(310). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 16.
(311). GÓMEZ, A. Ad leges Tauri, Lege 3, num. 107: Item quaero, si testator fecit testamentum nuncupativum in scriptura publica, coram Tabellione, et legitimo numero testium, et debita solemnitate; et complevit ultimate totum testamentum, tamen testator decessit, et mortuus est antequam ei legeretur coram testibus; an valeat, et teneat, et probet voluntatem defuncti? Et breviter, et resolutive dico, quod non quia si intrumentum, vel scriptura non legatur, potest aliud continere quam testator dixit: pro qua sententia, et conclusione considero Imo, quod magis est, in dubio non praesumitur lectum, nisi probetur, .
(312). ANDREAE, J., In GUILIELMUS DURANDUS, Speculum Iudiciale. I. Basel 1574. Reed. Aalen, 1975. Lib. II, Part. II, De instrumentorum editione, 4 § Ostendo, num. 15 Additio Verior est. MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 4, num. 6: Illud vero non est omittendo, quod si testator adhibuit notarium, creditur voluisse ex more publicari testamento, et ideo, si non fuit publicatum, non valet, tanquam imperfectum ratione voluntatis. Neque testamentum praesumitur lectum coram testibus, nisi tabellio dixerit, et ideo non valet.
(313). CASTILLO SOTOMAYOR, J., DEL, Controversiarum Lib. 4, Cap. 21, num..87: quod testamentum dicatur imperfectum imperfectione voluntatis, ubicunque lectum, et publicatum non fuerit a Notario coram testibus et testatore, nec in dubio lectum praesumatur a Notario, nisi ab eo dictum fuerit; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 14, nums. 3-4.
(314). D. 33,11,1; RECOPILACIÓN 4,25,13.
(315). CASTILLO SOTOMAYOR, J., DEL, Controversiarum Lib. 4, Cap. 21, nums. 88: sicque superiores concludunt, ex defectu publicationis, et lectionis, testamentum dici imperfectum quoad voluntatem, et quoad solemnitatem, et sic non valere; ESCAÑO, F., Tractatus de perfectione, Cap. 14, num. 5.
(316). CASTILLO SOTOMAYOR, J., DEL, Controversiarum Lib. 4, Cap. 21, nums. 90: E contrario tamen, quod testamentum non lectum coram testibus et testatore, non dicatur imperfectum imperfectione, sive ratione voluntatis non consumatae, sed duntaxat ex defectu solemnitatis, et consequenter quod valeat inter liberos, et ad pias causas; ESCAÑO, F., Tractatus de perfectione, Cap. 14, nums. 6: quia si talis scriptura, vel testamentum non legatur potest aliud continere quam testator dixit: ergo ante lectionem perfecta non est voluntas testatoris, perfectam enim dicimus esse cum constat plene de omnibus, quae voluit, et imperfectam quando non constat.
(317). CASTRO, P. DE, Consilia, Consilium 450, num. 2: Praeterea scriptura perfecta quod ad voluntatem, licet non lecta coram testibus nec rogata a notario, facit fidem inter liberos, inter quos non requiritur solemnitas; COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 16: , cum ibidem actus imperfectus fuit, non ex defectu lectionis, ; num. 18: probatur hanc conclusionem, hic enim actus perfectus est tantum igitur deficit solemnitas illa lectionis, quae praecise inter liberos non est exigenda; CASTILLO SOTOMAYOR, J., DEL, Controversiarum Lib. 4, Cap. 21, num. 24: Videlicet defecisse eo casu solemnitatem lectionis, seu relectionis eorum, quae fuerant scripta, nec fuisse factam absolutionem ipsorum ultimata, vulgo otorgamiento, nuncupatam Remanet ergo, testamentum imperfectum ratione voluntatis, non sustineri inter liberos, etiam quoad perfecte disposita; num. 29: cum testamentum est imperfectum ratione deficientis solemnitatis, et non voluntatis, et sic tantum probat, ex testamento imperfecto deberi libertatem, et sic legata pia; non tamen loquitur, si ipse testus aliquid disponit, quando est imperfectum ratione voluntatis, cum iste sit defectus procedens a jure naturali, in quo leges non dispensant, num. 112: quod ad valorem eorum, quae fuerant jam disponita, in terminis eiusdem legis, non requiritur solemnitas lectionis: seu relectionis eorundem; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 7, num. 3: Aliquando vero testator scripsit in cedula integram voluntatem suam, quo scilicet modo bonis suis disponebat, vel illam scribi fecti per notarium, vel aliam personam, sed illa cedula seu scriptura non fuit coram testibus lecta, nec ab aliquo notario publicata, Et hoc casu doctores tenet, quod tale testamentum valeat ad pias causas, et inter liberos; BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Taurina, Lege 3, num. 202: tamen filiorum favore testamentum inter filios confectum legi non requiritur; num. 217: etsi ante tabellionem rogatum testamentum esset factum testibus tamen probari potest, etsi corma eis non sit lectum.
(318). MARTA, G. A, Compilatio totius iuris controversi ex omnibus decisionibus universi orbis, quae hucusque extant impresae. Tomus quintus, ultimarum materias contineaus. Venetii, 1620. Decisio 8, núm. 2; Asimismo, MANTICA, F., Tractatus de coniecturis. Lib. I, Tit. 6, núm. 6, donde nos informa cómo era opinión común que el testamento se redactara, si no desde un principio, sí, con posterioridad, por escrito, y así, con el examen de los testigos y su posterior publicación, se conseguía perpetuar la memoria: ... qui etiam dicit, communem opinionem esse, et si hoc testamentum nuncupativum non fuit a principio in scriptis redactum, postea etiam redigi potest ad perpetuam memoriam, testibus examinatis, et publicatis, ... .
(319). CÁNCER, J., Variarum, Part. 1, Cap. 4, num. 95: Quidam Barcinonensis fecit suum testamentum nuncupativum adhibito Notario et testibus, coram quibus suam declaravit voluntatem, quae per Notarium fuit scripta: deinde cum Notarius recitare vellet quae scripserat, mortuus fuit testator, et sic Notarius tale testamentum tanquam imperfectum in publicam formam redigere nequivit. Voluit dinde haeres confici testamentum sacramentale ex testium depositionibus, et Notarii, qui suam voluntatem audierant; dubitatum fuit cum illud testamentum valere non possit, ut nuncupativum, .
(320). CÁNCER, J., Variarum, Part. 1, Cap. 4, num. 98.
(321). CASTILLO SOTOMAYOR, J., DEL, Controversiarum Lib. 4, Cap. 21, num. 115: Quando scilicet testator coram testibus rogatis, et Notario testamentum dictavit, et constat quod voluit testari in scriptis, et vocavit Notarium; indubitate quoque procedit, ut scilicet necessaria sit lectio: alias testamentum, ex utroque defectu non valeat; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 14, nums. 12-13: quando testator in scriptis, et non in alia forma vult testari; tunc ergo necessaria est lectio, et approbatio testatoris non propter solemnitatem testamentis, quae non dicatur perfecta usque dum scriptura sit lecta, et approbata.
(322). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 16; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 14, num. 14.
(323). PAPAE, G., Consilia, Consilium 55, num. 3.
(324). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 14, num. 17.
(325). SURDUS, I. P., Decisiones Sacri Mantuani Senatus. Lugduni, 1612. Decisio 292, num. 11.
(326). RUBEUS DE BUXETO, C., Tractatus de confusione, Cap. 8, num. 32; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, num. 52: si testator integram voluntatem explicauerit, et notarius non receperit, sustinebitur testamentum tanquam nuncupativum. Et ita intelligendi sunt Auctores, qui solemnitatis publicationis notarii contemni posse asserunt, ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 14, num. 30: quod si testator coram integro numero testium expresserit voluntatem suam, adeo ut testamentum ratione voluntatis posset videri perfectum, quamvis notarius vocatus non publicaverit voluntatem testatoris; CASTILLO SOTOMAYOR, J., DEL, Controversiarum Lib. 4, Cap. 21, num. 109: Tabelionem adhibitum fuisse, nocere nequaquam debet, si alias testatoris voluntas probetur legitime, nam etsi notarium ad scribendum testamentum vocaverit, non inde sequitur, quod ita necessario scripturam exegerit, ut aliter testari noluerit, vel eam viam excludere, per quam voluntas eius in tuto manere debeat.
(327). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 15, num. 1.
(328). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 4, num. 2: quod testator voluit testari in scriptis, et si deficiant solemnitates requisitae, non sustinetur testamentum, necque etiam iure testamenti nuncupativi; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 14, num. 2; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 30, num. 21: testamentum imperfectum ratione voluntatis completae, sive non consummatae, indistincte non sustieneri quoad omnes.
(329). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 1, Tit. 7, num. 3.
(330). El cual, como nos indica MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. I, Tit. 7, núm. 4: habeat locum etiam si testator expliciet non nuncupaverit nomina haeredum coram testibus, sed implicite, quia coram testibus dixit illud esse suum testamentum.
(331). SAXOFERRATO, B. DE, Codex Repertorium, De codicillis rubrica, Lege Quis agere, num. 4; LÓPEZ, G, Las Siete Partidas, Partidas 6,1,2: Ergo idem dicendo in testamento, ut non dicatur in dubio testator se restringere ad testamentum in scriptis, ex quo hoc non expressit, et maxime ista procederent, si esset apposita clausula consueta, quod testamentum vult testator valere meliori modo quo potest; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 73; CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 115: His accedebat, quod iidem testes instrumentarii, et etiam alius tertius, attestabantur in causa supplicantis quod testator cum rogaverat Notarium ut levaret instrumentum, quod illa schedula erat suum testamentum, dixerat, quod volebat valere iure testamenti nuncupativi, et omni meliori modo, et idem in dicto testamento erat scriptum, et eo casu non posse dubitari quin illud testamentum valeret, ut nuncupativum; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. I, Tit. 7, núm. 2: ita sentire fere omnes Doctoris in hac materia loquentes: et nihil repugnat, in testamento nuncupativo adhibere solemnitates, quae conveniant testamento in scriptis: possunt enim adhiberi ad maiorem probationes, et roboris firmitatem; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 15, num. 3. quando testator expressit, ut testamentum valeat omni meliori modo, vel in illo fuit posita clausula codicillari: nam receptum est, quod si tale testamentum non potuit perfici ut valeret in scriptis, quia eo deest solemnitas aliqua, valere equidem, et sustineri posse ut nuncupativum.
(332). MAINO, J. DE, De testamentis, Secunda Super Codice, Lege In codicillum, num. 4.
(333). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis..Lib. I, Tit. 7, num. 6: ..., et in his terminis loquuntur omnes Doctoribus superius citati, qui etiam communem hanc opinionem attestantur; et ratio est in promptu: quia non creditur testator voluisse se restringere, ad unam tantum speciem testandi, et elegisse viam, propter quam suum iudicium impugnetur, ....
(334). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis. Lib. I, Tit. 7, num. 5: Sed dubium est, quando haec clausula, ut testamentum valeat omni meliori modo, fuit scripta a notario, et non constat, quod fuerit expressa a testatore, an faciat testamentum valere tanquem nuncupativum, si non potest valere, ut testamentum in scriptis, ..., concludit, testamentum ut nuncupativum non posse sustineri; quia haec clausula intelligitur scripta ex capite notarii, et ex quadam consuetudine, et loquitur, quando testes deponunt, se non audivisse, quod fuerit a testatore pronuciata.
(335). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 15, nums. 9-10.
(336). MAINO, J. DE, De testamentis, Secunda Super Codice, Lege Per nuncupationem, num. 1. Quid autem esset si testator cepisset facere testamentum in scriptis: sed non adhibuit omnes solennitates requisitas, puta quia omnes testes se non scripserunt vel sigillarunt: an valebit saltem ut testamentum nuncupativum que non sunt dispositiones contrariae sed diverse hoc disputat late.
(337). CASTRO, P. DE, Digestum, De testamentis rubrica, Lege haeredes palam, num. 5: in scriptis testatori voluisse, vel quia sic testator expressit, vel quia solemnitates testamenti in scriptis adiecit.
(338). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 72.
(339). LÓPEZ, G, Las Siete Partidas, Partidas 6,1,2.
(340). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 4, num. 2: Sed quaero, pone, quod aliquis veli testari in scriptis, et testetur, sed non sint in confectione ipsius testamenti servatae aliquae ex solemnitatibus requisiti ad testandum in scriptis iuxta dispositionem dicta lege hac consultissima in principio puta, quia omnes testes non subscripserunt, vel eorum sigilla non apposuerunt? Respondo quod sic, ita tenet Bartolus; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, num 52: Quando testator totam integram voluntatem suam perfecte explicat, et nihil agendum super esse apparet, quo ad eius voluntatem, si potest pluribus modis testari, ut per nuncupatione, vel iure militari, vel per scripturam, aut in scriptis, etiam si scriptis testari destinavit, dum non exprimit aliis modis testandi uti nolle, vel renuntiare velle, sustinebitur testamentum, etiam quo ad causas prophanas, quocumque ex aliis modis, quo sustineri posset, sive iure militari sive per nuncupationem, dummodo testes necessarii ad validitatem illius modi, quo sustineri potest ad fuerint.
(341). PISTOIA, C. DE, Lectura Super Codice. II. De testamentis rubrica, Per nuncupationem, num. 1.
(342). DURANS GUALDENSIS, De arte testandi, et cautelis ultimarum voluntatum tractatus. Lugduni, 1572. Tit. 2, Cautela 1, num. 3.
(343). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 15, nums. 17-18; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 2, Cap. 7, num. 18.
(344). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,1,1, Gl. E non de otra guisa; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 15, num. 19.
(345). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 15, num. 26: Debet tamen semper constare de identitate scripturae, ut quia in iudicio chartam testes recognoscunt, .
(346). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. I, Tit. 7, núm. 7: quando testator explicite haeredum nomina testibus non publicauit, sed implicite ut si testamentum non sit perfectum in scriptis; tanquam nuncupatiuum debeat valere, quoniam sufficit testatorem implicite per elationem ad certam scripturam haeredum nomina expressisse.
(347). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 112: Solemnitatis imperfectio non attenditur, ubi agitur non de probando testamentum per scripturam, sed per testes; Pars 2, Cap. 14, num. 191; CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Quaestio 4, num. 3: quod scilicet valeat in vim testamenti nuncupativi, Satis enim videtur testator suam voluntatem testibus manifestasse, saltem implicite, per relationem ad illam cedulam, sive scripturam.
(348). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 11.
(349). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 6, num. 1: Testamentum ad pias causas factum dicitur, vel quando ipsa pia causa principaliter instituitur, vel via successionis piae causae aperitur, ut si substituta sit, vel quando legata pia absorbent maiorem partem haereditatis; COVARRUBIAS DE LEYVA, D., Opera Omnia, De testamentis, Cap. Relatum II, num. 1: Quid vero si observandum, ut ultima voluntas pia, aut pietatis causam continere censeatur; ESPINO, Speculo testamentorum, Glossa 31, num. 31; LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,11,4, Gl. 4: rationes quare cessat falcidia in relictis ad piam causam, cessant quando pia causa est instituta.
(350). CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 5, Cap. 108, num. 3: Caeterum ex actu etiam, aut testamento nullo, et invalido, seu irrito, voluntas testatoris percipitur, probatur, interpretatur, atque declaratur; et sumitur conjectura probabilis, ut mentis disponentis declaratio eliciatur.
(351). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima ff. Novi. De manumissis testamento rubrica, Lege In testamento, nums. 1-2.
(352). BURGOS DE PAZ, S., Ad leges taurina, Lege 3, num. 38: et illi quibus dicta legata pia relicta fuerunt, ea esse perfecta pretendentes, legata ipsa petierunt, in qua causa constaret consului, ea non eis deberi, et testamentum illud ut pote imperfectum actione voluntatis carere viribus quo ad omnia in eo contenta, et denique ita fuit per iudices regios definitum; num. 249: Preterea nec nobis satisfacit alia ratio Bartoli, in dicta lege in testamento, qua eius sententiam inibi comprobavit, scilicet, quia ex inutili testamento voluntas defuncit declaratur: cum et si hoc admittamus, voluntas illa non est sufficiens; COVARRUBIAS DE LEYVA, D., Opera Omnia, De testamentis, Cap. Relatum, num. 13: Testamentum imperfectum ratione voluntatis, etiam ad pias causas non valet; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 26: Verum contrariam sententiam, imo testamentum imperfectum ratione voluntatis, sive dispositionis non consummatae, non sustineri etiam favore piae causae quoad perfecte disposita; GRATIANUS, S., Disceptationes forenses, Cap. 764, num. 25: Unde non verificata, et ad perfectionem non producta ista voluntate, sumus in actu, et revocatione imperfecta imperfectione voluntatis incompletae, quae non valet neque ad pias causas, neque ad fauorem liberorum, cum sit defectus procedens a iure naturali, in quo nullus dispensat, quidquid aliud sit defectu solemnitatis; MARTA, G. A., Summa, Part. 4, quaestio 8, art. 3, num. 11; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 18: Quarto extende, ut procedat et habeat locum etiam in testamento ad pias causas.
(353). XAMMAR, J. P., Rerum iudicatarum, Definitio 36, nums. 26-27: An autem scriptura testantis inter liberos vel ad pias causas ex albis dimissis dicatur imperfecta et voluntas indeliberata seu praeparatio tantum ad testandum, hoc est Iudici arbitrarium ex confecturis, quae ex albis dimissis sumi possunt: nam testamentum ad pias causas sicut et inter liberos si fit ratione voluntatis imperfectum, non valet.
(354). MAINO, J., Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Quod sine, num. 2: An sit standum schedule sine testibus continenti dispositionem ad pias causas .. tunc quantum ad hoc ut talia legata valeant de necessitate requiruntur II testes ; CLARUS, I., Tractatus de Testamentis, Quaestio 6, num. 1: Nunquid per dispositionem illius legis censeantur in testamentis ad pias causas sublatae omnes solemnitates iuris civilis? Respondo quod non ; CÁNCER, J., Variarum, Cap. 4, num. 8: An autem schedula scripta, vel subscripta manu testatoris continens eius ultimam voluntatem in favorem piae causae sine testibus, valeat in vim testamentum? Est articulus dubius; communis opinio est, quod non, .
(355). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 6, num. 29.
(356). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 6, num. 43.
(357). ARV. Sentencias de la Real Audiencia. Caja 113, num. 40.
(358). Tomo la nota de ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 7, num. 1.
(359). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Relatum, num. 10: communiter recepta idem esse ai in testamento facto inter liberos, et esse han opinionem communem ; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 18: Tertio extende, ut procedat, et habeat locum etiam inter liberos; num. 106: Secundo, et principaliter extende, ut procedat, et habeat locum etiam in testamento inter liberos; BURGOS DE PAZ, S., Ad legis Taurina, Lege 3, num. 227: et testamentum quod deficit ratione voluntatis, etiam inter filios iure diruitur; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DE., Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 23: quod scilicet testamentum imperfectum ratione voluntatis non valeat, etiam favore piae causae, vel liberorum; CLARUS, J., Tractatus de testamentis, Quaestio 9, num. 2: Hinc infertur, quod si testator coperit inter liberos testari, et facta institutione, et aliis legatis, priusquam faceret unum legatum, quod adhunc restabat faciendum, morte praeventus illud facere non potuit: tale testamentum non valet, neque sustinetur, etiam quod perfecte disposita. Et hanc dicit communem opinionem esse, et cetera.
(360). UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lex Ex imperfecto, num. 1.
(361). CLARUS, I., Tractatus de testamentis, Questio 9, num. 1.
(362). BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Taurina, Lege 3, num. 251: Ex quibus constat, nostram sententiam probabiliorem esse contra Bartolus in dicta lege in testamento, quam intelligas, cum constiterit testatorem adulteriora venire voluisse: siquidem alias non sit praesumendum, testamentum ratione voluntatis esse imperfectum; GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 105.
(363). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 16 , num. 2; MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. 2, Tit. 9, num. 1.
(364). GRATIANUS, S, Disceptationes forenses, Tom. 3, Cap. 550, num. 53: Et pro hoc intellectu faciunt communes conclusiones, quod voluntas praesumitur completa, et absoluta; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL., Controversiarum, Lib. 4, Cap. 29, num. 1: praesumptionem validitatis actus, scilicet testamenti, superare omnes alias praesumptiones, sive caeteris potiorem, et efficaciorem, atque potentiorem esse, sicuti latius probatur.
(365). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 16 , num. 8: Probationes efficatiores adferre debet, qui praesumptionem habet in contrarium.
(366). PÉREZ, A., Praelectiones, De testamentis rubrica, nums. 2, 14-15.
(367). D. 28,1,21; D. 29,1,24; C. 6,4,29.
(368). FARINACIUS, P., Repertorium, quaestio 62, num. 136. MANTICA, F., Tractatus de coniecturis. Lib. II, Tit 3, num. 1: ex quibus coniecturis quis possit intelligi voluisse facere testamentum, vel codicillos, Et quidem ex haeredis institutione, et exhaeredatione euidenter probatur, quod quis voluerit testari.
(369). MENOCHIUS, I., Consiliorum, Lib. IV, praesumptio 8, nums. 29-30: Tertius est casus quando testator est sanae mentis: sed corpore infirmus, non liberae voluntatis, ut quia timet eos; sub quorum est custodia, etiam si constet velle testari, sed ignoratur quem haeredem facere velle, et interrogatus: an vellit instituere aliquem, ex talis, sub quorum custodia est, et respondet velle instituere, hoc casu, non subsistit testamentum.
(370). CORNEUS, P. F., Consiliorum, sive Responsorum. Venetiis, 1557. Consilium 232, num. 4: : lex enim non habet pro expedito, quod si quis citra aliam praeparationem, dicit: ego te facio haeredem, vel similia verba, quod velit ita disponere: imo vult quod valeat; ideo multo fortius si infirmus interrogatur: vis talem facere haeredem, si respondet volo, non debet haberi pro expedito, quod deliberat profert illa verba animo ita diponendi, maxime; quia potest censeri dictum animo blandiendi, item timore, ne relinquatur, et careat oportunis servitiis, ut evitet molestias, Cum igitur in casu nostro non appareat, quod dictus notarius scripsererit testamentum de voluntate testatoris, nec aliter appareat, quod testator, se aliter praepareverit ad testandum, et dictum testamentum teneat principaliter in favorem uxoris, quae ipsum in firmum morbo epidemio gubernabat, et tempore lecturae dicit testamenti ipsum tenebat, et sic stabat ad eius aures, satis probabiliter coniectura potest, quod respondit, quod sic, ad suggestionem uxori, et ne ab ea relinqueretur. Et maxime hoc persuaderi potest, si in primo testamento fuerunt instituti venientes abintestato, et facta fuit mentio de posthumis nascituris quod sic: attento etiam, quod non praesumitur defacili mutatio voluntatis, .
(371). ARV. Sentencias de la Real Audiencia. Signatura 632. Caja 671.
(372). FONTANELLA, J. P., Decisiones, Lib. 2, Decisio 577 nums. 8-9: Sed praedictis non obstantibus dicendum est, quae dicta fuere nihil esse ut ex eis possit levari, et confici testamentum sacramentale istud, nisi dicta appareant animo testandi, aliter dicta judicari debent verba adulatorie, quando casu dicuntur, etiam si ea audiant aliqui testes, tu es haeres meus, tu es dominus bonorum meorum, tua sunt omnia bona mea, tu mihi sucessurus es, et simila, quae nihil disponunt, nec aliquod ius tribuunt, solent enim dici alio animo, quia eius, cui illa dicimus, opera indigemus, ei complacere volumus, vel ut nobis beneficius sit, vel ne maleficus. Requisito que, como afirma el autor, debía ser reconocido por la propia doctrina, Decisio 577, num. 3: Ubi Doctores communiter, ..., de necessitate debemus fateri, in isto homine animum, et voluntatem, ac propositum testandi, et consequenti, intrare materiam hujus testamenti sacramentalis quoties quis poterit testibus probare, aliquem verba tali in sui favorem protulisse, quae haeredis institutionem importent, et sapiant, quia animus ille praesumitur. Criterio que le llevará a concluir, Decisio 479, nums. 9-10, que el animus testandi es la principal ley de los testamentos: Principalior lex testamentorum est sine dubio animus testandi, sine quo est impossible dari testamentum. Asimismo, XAMMAR, J. P. , Civilis doctrina, rubrica 15, num. 23.
(373). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 75; FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 577, num. 10: esse probata animo testandi, et non jacose, adulatorie, vel perfunctorie.
(374). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 76: Omniumque praedictorum ratio est, quia duplex est forma testamenti; probatoria, et substantialis ... Circa formam probatoriam, ut omnis solemnitas iuris civilis est relaxata in testamento ... Circa vero formam substantialem, quae consistit in voluntate et consensu, in nullo testamento est aliquid immutatum ... . En análogo sentido, XAMMAR, J. P., Civilis doctrina, rub. 15, num. 25: Nam licet illud privilegium censeatur relaxare omnes solemnitates iuris civilis in testamentis concedendis, rem que reducere ad ius gentium, et ad similitudinem testamenti militari, et in inter liberos, et ad pias causas ut ita receptum est; hoc tamen intelligitur, quod probationem, non quod substantiam testamenti, quae consistit in animo deliberato, et voluntate testamendi.
(375). D. 29,1,24: alioquin non difficulter post mortem alicuius militis testes existerent, qui affirmarent, se audiisse dicentem aliquem, relinquere se bona, cui visum sit; et per hoc iudicia vera subventuntur.
(376). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, I, Cap. 5, num. 41: Non sufficit, ut testamentum nuncupativum legitime factum dicatur, quod aliqui testes deponant, se audivisse aliquem dicentem velle relinquere bona sua alicui.
(377). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, I, Cap. 5, num. 42. Véase su precedente en D. 29,1,24: Si ergo miles, de cuius bonis apud te quaeritur, convocatis a hoc hominibus, ut voluntatem suam testaretur, ita locutus est, ut declararet, quem vellet sibi esse heredem, et cui libertatem tribuere, potest videri sine scripto hoc modo esse testatus, et voluntas eius rata habenda est.
(378). CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, II, Observatio 52, num. 48-49; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, I, Cap. 5, num. 46: quod si testator non sit in actu testandi, nunquam illius dispositio erit legitimum testamentum, etiam si illam proferat, coram sufficienti numero testium, nam etsi interloquatur omne, quod disponere vult, non erit testare, sed velle, et preparatio ad testandum. Quod procedet etiam si testator, suam voluntatem integram expresserit, et scribi iusserit, eo animo, ut notario traderetur, et de illa instrumentum conficeret, nam talis scriptura non erit testamentum, neque pro testamento valere poterit, adhuc ad pias causas, quia non deficit solemnitates.
(379). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 578, num. 7. En su defecto, el propio autor permite a los sabios en Derecho el que puedan determinar cuándo el animus testandi tenía cabida, Decisio 577, num. 3; CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 77.
(380). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1., Cap. 4, num. 76: Diciturque animus testandi non probatur, licet testes dixerint quod habet testator animum testandi, nisi reddant aliquam rationem, quae resulet ex verbis testatoris, vel aliis signis, et actibus extrinsecis, ex quibus colligi possint testatorem habuisse animum testandi, et quod tunc testari intendebat .... En análogo sentido FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 579, num. 20.
(381). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, Pars 1, Cap. 5, num. 43: Ex eisdem principiis poteris resolvere casum satis difficilem, et usufrequentem in praxi nostra multoties enim evenire solet, CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, num. 47; LEÓN, F. J., Decisiones, III, Decisio 40, num. 48.
(382). C. 6,23,4: Per nuncupationem quoque, hoc est sine scriptura, testamenta non alias valere sancimus, nisi septem testes, ut supra dictum est, simul uno eodemque tempore collecti, testatoris voluntatem, ut testamentum sine scriptura facientis, audierint; C. 6,23,29; D. 19,1,24; D. 32,39,1.
(383). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 26, num. 11: Rogatio enim testium indicat animum deliberatum; CÁNCER, J., Variarum, Pars 4, num. 111: fecit per eum scribi suam ultimam voluntatem, et per eum ei lectam, dedit Notario schedulam, ubi erat dicta eius ultima voluntas scriptura, et vocatis duobus testibus, eos ipsa rogavit, ut essent testes, .
(384). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, I, Cap. 5, num. 43; LEÓN, F. J., Decisiones, III, Decis. 40, núm. 57:Secus tamen est in testamento nuncupativo, in quo si testator non rogavit, sive convocavit testes, videtur, quod no habuerit animum testandi.
(385). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, Pars 1, Cap. 5, num. 45.
(386). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 69: Tertius est casus quando testator est sanae mentis: sed corpore infirmus, et non liberae voluntatis, ut quia timet eos; sub quorum est custodia, etiam si constet velle testari, sed ignoratur quem haeredem facere velle, et interrogatur: an velit instituere aliquem; ex tulis sub quorum custodiae est, et respondet velle institure, hoc casu, non subsistit testamentum.
(387). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 129: quod maxime in infirmo praesumenda est insanitas mentis. ... quod non fuerit sanae mentis, qui testamentum, per tres horas, vel circa mortuus est, eo tempore, quo iam farcimulas colligebat.
(388). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 66.
(389). D. 28,1,25: Si is, qui testamentum faceret, heredibus primis nuncupatis, priusquam secundos exprimeret heredes, obmutuisset, magis coepisse eum testamentum facere, quam fecisse, Varus Digestorum libro primo Servium respondiesse scripsit: itaque primos heredes ex eo testamento non futuros. Labeo tum hoc verum esse existimat, si constaret, voluisse plures eum, qui testamentum fecisset, heredes pronuntiare; ego nec Servium puto aliud sensisse; D. 28,1,29: Ex ea scriptura, quae ad testamentum faciendum parabatur, si nullo iure testamentum perfectum esset, nec ea, quae fideicommissorum verba habent, peti posse.
(390). CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, núms. 50-51: Si testator testamentum facere coeperit, et morbo correptus, vel morte praeventus non consummaverit, ea quae in ipso actu testandi quoad piam causam disposuerit, valida erunt.
(391). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, I, Cap. 5, núm. 48.
(392). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, n1m. 65: Cum igitur in testamento nuncupativo, verbo facto coram testibus in quo testator non rogavit Notarium, ut illud reciperet, nec testes vocavit, ut intervenirent in illo, cum non constet de voluntate perfecta testatoris, et quod habuerit animun testandi, nullum est testamentum, et falsum praesumitur.
(393). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, Pars 1, Cap. 5, núm. 51.
(394). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, Pars 1,Cap. 5, núm. 45.
(395). FONTANELLA, J. P., Decisiones, Lib. 2, Decisio 578, num. 9: Et ego qui in hoc non puto falli, existimo facillimum esse comprehendere animum testandi, vel non, secundum verba, quae protulit homo, et secundum modum ejus loquendi. Imprimis ego facile excluderem omnes fere casus, in quibus allegarentur haec in homine sano, nec aliqua infirmitate, aut morbo correpto, nisi claris verbis mihi ejus animus disponendi demonstraretur: haec enim testamenta non solent fieri in sanitae, ac vix quidem in infirmitate, nisi ubi sic urget morbus, ut non permittat accersiri notarium, cum quo, et non sine eo, est modus ordinarius testandi, cum nihil est impedimento, sicut communiter non est in homine sano corpore.
(396). XAMMAR, J. P., Civilis doctrina, rub. 15, num. 27; CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, 4, num. 74; FONTANELLA, J. P., Decisiones, Decisio 577, num. 109.
(397). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, 4, num. 80: Censeo ipse, quod nisi verisimiliter appareat, qui protulit verba dispositiva sonantia in testamentum, eo tempore quo ea protulit, ipsum habuisse notitiam se in mortis articulo esse, censeri in dubio dicta verba animo complacendi, ubi sint dicta in favorem illorum qui ei in infirmitare serviunt ... Praedicta tamen non attendenda censeo, ubi constaret qui talia verba protulit, esse in suo pleno sensu et animo sedato, nulloque modo perturbato, ... .
(398). FONTANELLA, J. P., Decisiones, Decisio 578, num. 14: Tertio, attenderem sedulo, in qua occasione verba dicta, et prolata, et conditionem explorarem ejus, in cujus favorem ut inde colligerem si jocose ut eum sibi benevolum faceret quando illius opera indigebat, aut alii respectus concurrebant, vel animo vero, et determinato testandi, et relinquendi, haec fiebant. Asimismo reconoce que no podrían elevarse a testamento sacramental las palabras que una persona hubiera pronunciado al ser instada para disponer de sus bienes, cuando, al proferirlas, afirmara que ya tenía otorgado testamento, y, posteriormente, se comprobara que no se había otorgado. Así, en Decisio 577, nums. 11-12.
(399). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, nums. 80-84: Praedicta vel maxime procedunt, ubi in priori testamento essent instituti venientes ab intestato, ..., ubi de contraria voluntate manifeste non constat, credi quem voluisse bona relinquere succedentibus ab intestato, et noue Gaspar Anton. Thessau ... qui adeo pro priori testamento pronunciandum censet, ubi posterius aliquid habet dubitationis, ut censeat id procedere, licet in priori testamento essent instituti extranei, et in posteriori de quo dubitatur, venientes ab intestato: et quod in dubio debeat praevalere testamentum, in quo sunt venientes ab intestato instituti.
(400). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1., Cap. 4, num. 76: Ego te haeredem facio, bona mea tibi relinquo, est certum non sufficere, nisi aliae coniectura concurrant. Frente a este postulado, FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 577, nums. 2: Ratio est, quia hodie in institutione haeredis non requiritur solemnitas verborum, sed sufficiunt quaelibet verba voluntatem testatoris experimentia.
(401). FONTANELLA, J. P., Decisiones, Lib. 2, Decisio 577, num. 11: Secundo, considerarem multum si una vice tantum, aut pluribus id homo dixerit, de quo volunt conficiendum sacramentale testamentum, quia non est praesumendum, quem toties testari voluisse in favorem unius, et eiusdem personae, et animum toties testandi habuisse, nam si voluisset ei bona relinquere per modum testamenti, sufficiebat una vice dixisse, ut una vice de eis fieret testamentum, aliter magna confusio, facere tot testamenta passim, quod non est verosimile.
(402). CANCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, núm. 95: Post haec scripta, fui de sequenti casu interrogatus. Quidam Barcinonensis fecit suum testamentum nuncupativum adhibitio Notario et testibus, coram quibus suam declaravit voluntatem, quae per Notarium fuit scripta: deinde cum Notarius recitare vellet quae scripserat, mortus fuit testator, et sic Notarius tale testamentum tanquam imperfectum in publicam formam redigere nequivit. Voluit deinde haeres confici testamentum sacramentale ex testium depositionibus, et Notarii, qui suam voluntatem audierant; dubitatum fuit cum illud testamentum valere non possit, ut nuncupativum, ..., possit valere ut sacramentale?. Dubium hoc consistit in videndo, an dictum nuncupativum testamentum deficiat, eo quod sit imperfectum respectu voluntatis, an vero respectu solemnitatis: multi si quidem tenent dictam imperfectionem esse voluntatis, alii solemnitatis, ... .
(403). CANCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 96: Ubi vero testator tantum suam voluntatem declaratam, et ordinatam voluit, quod redigeretur in publicam formam per Notarium et tunc (ait) testator antea moriatur, non valere testamentum quia non habuit voluntatem pro perfecta et absoluta ... Ubi vero constet primum petiisse Notarium, et postea protulisse verba dispositiva declaratoria sua voluntatis, si antequam Notarius accedat moriatur; esse illam dispositionem imperfectam respectu voluntatis, et sic nec favore piae causae, liberorum, aut militis valere, nec ut testamentum sacramentale.
(404). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 96: Veritas est, quod si testator deliberate declarasset coram testibus, talem esse suam voluntatem, explicando eam dispositive; et postea dixisset quod vocaretur Notarius ad redigendum dictam suam voluntatem in scriptis, quod tunc si ante Notarii adventum moreretur, vel ante publicationem factam per Notarium, in praedicto casu non dari imperfectionem ratione voluntatis, sed solemnitatis, eo quod illa Notarii interventio tantum ad veriorem cautelam fuerit petita; ... Ego clarius declarando, dico, quod si constat, quod testator protulit aliqua verba dispositiva animo tunc testandi, quod et si postea petat Notarium, licet ante eius adventum moriatur, haberi illam voluntatem pro perfecta, respectu voluntatis, et esset testamentum validum sacramentale. En análogo sentido, XAMMAR, J. P., Civilis doctrina, rub. 15, num. 41: Testatorem protulisse aliqua verba dispositiva animo tunc testandi quamvis postea petat notarium, et ante eius adventum moriatur, habetur illa voluntas pro perfecta respectu voluntatis, et esset testamentum validum sacramentale: verum tamen si prium petiit notarium, et postea protulit verba dispositiva declaratoria sua voluntatis, et antequam notarius accedat, moriatur, esset illa dispositio imperfecta respectu voluntatis, sicque nec favore piae causae, liberorum, aut militatis valeret neque ut testamentum sacramentale.
(405). CÁNCER, J, Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 97.
(406). FONTANELLA, J. P., Decisiones, Lib. 2, Decisio 577, num. 4: Et consequenter, quoties quis probare poterit aliquem in sui favorem coram testibus dixisse, tu es meus haeres, tu es dominus bonorum meorum, te haeredem facio, te dominum bonorum meorum constituto, tu es futurus successor in meis bonis, vel aliud simile, quae in testamentis important haeredis institutionem, habebitur etiam hic pro tali quaecumque dictarum locutionum facta, et de eis poterit confici testamentum istud sacramentale, cum, ut diximus saepe, illud nullam solemnitatem aliorum testamentorum requirat, et sic sufficit ut coram testibus aliquid ex supradictis in mei favorem quis dixerit.
(407). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 577, num 5.
(408). SAXOFERRATO, B. DE, Super Secunda Infortiatum, De usufructo legato rubirca, Lege Generalis; MAINO, J. DE, Secunda Super Codice, De testamento militis rubrica, Lege Ex his verbis, num. 6; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 26, num. 14: verba testatoris minime attendenda esse, cum iocosse, adulatorie, vel perfunctorise dicuntur; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 40, num. 16: Unde etiam dici solet, quod verba generalia adulatoria, seu jactatoria, et adulationis, seu complacentiae potius, quam disponendi animo prolata, dispositionem non inducunt, nec obligant, sicque alium, aut majorem effectum, quam adulationis non operantur.
(409). C. 6,23,15; D. 28,5,47,pr.; D. 28,5,48, pr.; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 27, num. 2: licet olim de iure antiquo Romanorum aliquae in hoc fuissent solemnitates.
(410). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, nums. 115 y 116; MARTA, G. A., Summa, Part 4, Quaestio 7, art. 1, num. 12; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 26, num; 19: ut perfecta probetur voluntas testantis, debent testes deponere de actu testandi; nempe quod testator in effectu testatur fuit verbis de praesenti, non de futuro.
(411). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Infortiatum, Vo. III. De heredibus instituendis rubrica, Lege Pactumevius; num. 3: Praefationes probant causam finalem disponentis; UBALDIS, B. DE, In VII. VIII. IX. X. et XI Codices Libros Commentaria, De bonis authoritate Iudicis possidentis rubrica, Lex VIII, Cum proponas, num. 2.
(412). D. 33,10,7,1 ; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 26, num. 23.
(413). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 27, num. 16: Ex autem, quod verba apta debeant esse ad voluntatis expressionem infertur, verbis enunciativis propter aliud emissi haeredis institutionem fieri non posse, quia apta non sunt, nec disponunt, cum voluntas proferentis in illis non consideretur.
(414). MAINO, J. DE Lectura Super Codice, De sacrosanctis Ecclesiis, Lege Habeat, num. 33.
(415). UBALDIS, B. DE, In I. II. et III Codicis Libros Comentaria, De sacrosanctis Ecclessiis, Lex Prima, Habeat, num. 7: Secundo quaero, utrum quando relinquitur pio collegio, vel ad pias causas, an de iure civili requiratur solennitas, quae requiritur in aliis relictis; et utrum inhabilis possit estari?Respondet Glossae quod de iure civili inhabiles non probant testari. Nec obligando verbum, uniquisque, quid est hic, quod verba generalia restringuntur ad habiles.
(416). CASTRO, P. DE, Consilia, Lib. 2, Consilium 137, vers. tertio facit: quia ex verbis enunciativis proprie voluntatis perfectio non collitigur.
(417). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Codicis, De Sacro sanctis ecclesiis Rubrica, Lege Habeat, num. 4. reperiri remedium quod alicui adiiciantur bona testatorum legatorum ad pias causas conservandorum gratia secundum formam .
(418). MARTA, G. A , Summa, Tom. 2, Part. 4, Quaestio 6, art. 2, num.10.
(419). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, De Sacro sanctis ecclesiis Rubrica, Lege Habeat, num. 19.
(420). CASTRO, P. DE, Consilia, Lib. 2, Consilium 137, num. 2: in causa qua vertitur Pergami: quod verbum volo importat desiderium.
(422). SAXOFERRATO, B. DE, Super Prima Codicis, De summa trinitate Rubrica, Lege Servi lectione, num. 3; UBALDIS, B. DE, Consilia, Vo. 2, Consilium 74 y 221.
(423). SAXOFERRATO, B. DE; Super Prima Codicis, De summa trinitate Rubrica, Lege Servi lectione, num. 3.
(424). SÁNCHEZ, T., Tractatus de matrimonio, Lib. 6, Disputatio 22, num. 10.
(425). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 17, num. 32.
(426). UBALDIS, B. DE, In I. et II Infortiatum Partem Commentaria, De testamentis, Lege 1, num. 2. Verbum fieri, adaptatur ad institutionem haeredis.
(427). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis. Lib. II, Tit 9, num. 3: Nec obstat l. si unus Codice de testamentum quia probat oppositum, quod numerus testium pertineat ad solemnitatem iuris. Item potest dici, quod deficiat testamentum, si unus ex septem testibus defuerit: quia legitime probari non potest ... Potest etiam admitti, quod sit forma substantialis inducta a iure civili, quae ab alio iure civili potest submoveri, non tamen est forma substantialis iuris gentium, quae de perpetua, et immutabilis.
(428). SAXOFERRATO, B. DE., In I partem Infortiati, De legatus Rubrica, Lex nemo potest numerum testium in testamenti de solemnitate probatoria esse.
(429). GRASSUS, M., Tractatus de successione tam ex testamento, quam ab intestato, et aliarum vltimarum iura, voluntatum, substitutionum, fideicommissorum, iuris accrescendi, Falcidiae, Trebellianicae, legitimae, et quae eiusdem generis sunt omnia recens recognita, Venetiis : 1595. Quaestio 95, num. 1.
(430). COVARRUBIAS DE LEYVA, D., Opera Omnia. Cap. X. De solemnitate testamentaria, nums. 14, 23-25.
(431). LEÓN, F. J., Decisiones, III, Decisio 40, nums. 6,28 y 79; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, II, Observatio 52, nums. 8 y 97; BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum, I, Cap. 5, num. 24. Con relación a esta cuestión, es de reseñar la opinión de FARINACIUS, P., Repertorium, quaestio 62, limitatio 18, num. 309, para quien esta máxima se puede suplir aportando un mayor número de testigos: Regula enim est: quod testium numerus, supplet eorum defectum, ac in habilitatem, ....
(432). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Deciso 40, num. 23: Et in Regno Valentiae expresse dispositum est in foro 7 de testibus: quod foemina non potest esse testis in testamento.
(433). CLARUS, I, Tractatus de testamentis, Lib. III, quaestio 55, num. 2: Quia mulier est fragilis, et corruptibilis, ... . No obstante, FONTANELLA, J. P., II, Decisiones, Decisio 580, nums. 1-2; CÁNCER, I., Variarum, I, Cap. 4, num. 3: Utrum autem de iure Canonico, et sic in Cathalonia, foeminae possiat esse testes in testamento; III, 2, num. 23.
(434). SAXOFERRATO, B. DE., In I partem Infortiati, ad lib XXVIII Digestorum, Lex 22, nums. 1-5. PÉREZ, A., Institutiones, Lib. III, Tit. X, p. 110: Ut celebretur coram septem testibus ad hoc rogatis, ut omnis excludatur subornatio, iisque civibus Romanis, masculis ac puberibus.
(435). TRULLENCH, J. G., Opus morale, Cap. 18, rúb. 2, num. 8: Non tamen potest esse testis impuberes, nec servus, nec haeres, aut is, in cuius iste est potestate, ut pater, avis, nec filius, nec incapax testamenti testatoris, ut spuris, nec haereticus, nec intestabilis iuri, nec surdi, muti, aut infames, ....; XAMMAR, J. P., Civilis doctrina, rúb. 15, num. 15. Criterio que se hará extensible a los testigos domésticos, FONTANELLA, J. P., II, Decisiones, Decisio 580, num. 4: Habent et istae foeminae et alium defectum, nempe esse ancillas, sive famulas, commensales, domesticas, ob quod inutiles testes, quod ultra jus commune probat ...; CÁNCER, J., Variarum, I, Cap. 4, núm. 94.
(436). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, nums. 72: Testes alumni haeredis instituti, non sunt idonei in testamento nuncupativo; num. 76: Liber homo, conventa mercede serviens, non est idoneus testis.
(437). CÁNCER, J., Variarum, I, Cap. 4, nums. 85-90, quien, tras preguntarse saepe dubitari vidi, an ut testamentum sacramentale publicari possit, et in scriptis redigi, testes debeant esse concordes, non solum in substantia facti, sed etiam in formalibus verbis testatoris?, afirma: in testamento sine scriptura facto, non sufficere quod testes concordent in substantia facti: sed debere etiam concordare et in cortice verborum, lo que determinará quod ubi discordia inter testes esset minima, neutro casu noceret.
(438). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 16, num. 31: Sed veritas est, quod ubi testes inducuntur ad probandum, quod testator dixerat talia verba determinata, debent concordare in substantia, et in verbis formalibus; FONTANELLA, J. P., Decisiones, Decisio 580, num. 17, quien, con relación al testador, afirma: Constat ... dicta verba protulisse et dixisse animo et proposito deliberato faciendi suum testamentum, seu ultimam voluntatem praesertim quia pluries et geminalte dicta protulit verba dispositiva et testamentaria. Ex quibus clare patesit et comprehenditur enixa voluntas testatoris. Con todo, el propio autor entra, en disposiciones alternas, en una aparente contradicción al señalar que los testigos no sólo deben concordar en la substancia de las palabras, sino, también, en la figura y materialidad de las mismas. Así en: in materia testamenti nuncupavi, ac demum in omnia alia, in qua de probanda quacumque ultima voluntate testibus agitur, necessum ut testes sint contestes in eadem formula verborum, ac illi soli fidem faciunt, qui de verbis institutionis sic testantur, ut non tantum in substancia voluntatis, sed etiam in verborum figura et cortice consentiam, .... Et quod hanc testium contestationem requirant testamenta nuncupativa, in quibus non tam de voluntate, quam ipsorum verborum probatione agitur, ...; Decisio 580, num. 5: ..., ubi vult, debere esse contestes, non tantum in substantia voluntatis, sed etiam in verborum figura, et cortice, et debent loqui testes de ipsissimis verbis, ..., ubi testes non probant, nedum quando discordant in facto; et in substantia, sed etiam si discordant in verbis, ubi agitur de formalitate verborum, ... .
(439). CÁNCER, J., Variarum, Pars 1, Cap. 4, num. 129.
(440). GRASSUS, M., Tractatus de successione, Quaestio 95, num. 2.
(441). FARINACIUS, Repertorium, quaestio 64, num. 97: ... quod si testes dicunt de loco, et tempore non recordari, credunt suspecti ... .
(442). XAMMAR, J. P., Civilis doctrina, rub. 15, nUm. 32; FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 580, nums. 6-7: Et testes, qui variant in die, in hora, in his quae erant in cubiculo, in luminibus, poterunt consiliari, loqui unumquemque de sua vice, et sic erunt omnimo singulares.
(443). SAXOFERRATO, B. DE., In I partem Infortiati, ad lib XXVIII Digestorum, Lex 20, núms. 4: Testes fuerunt testificati, quod tales fuerunt negligentes in capiendo malefactorem. Ego dixi, quod non probant aliquid: quia negligentia non est quid positivum, quod sensu percipiatur: et ideo testis dicto modo deponens, non testificatur, sed iudicat: quia debet deponere, quod rumor erat in tali loco, quod talis interfecerat talem, et ideo si voluissent homines currere, tunc potuissent capere malefactorem. Ex quo sequitur, quod si non fecerunt, negligentiam commiserunt. UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lex 28, Cum antiquitas, num. 5: quod nisi testis probet totum tenorem testi perfectum, quod illi qui minus deponunt, et totum nesciunt, non videntur esse testes legitimi, nec probant aliquid etiam id, quod deponunt, quia non videntur interfuisse toti testamento, ex quo totum nesciunt, quod est mirabile, et cogitabis in hoc. Asimismo, FARINACIUS, P., Repertorium, quaestio 64, num. 97; quaestio 67, num. 3: Regula sit: quid testis in parte falsus, in totum reputatur falsus, et ideo falsus in uno, nihil probat in omnibus ratione iuramenti, .... .
(444). MOLINO, M. DE, Repertorium fororum et observantiarum regni Aragonum. Caesaraugusta, 1585. Voz Testamentum: In testamentis de foro sufficiunt duo testes, sive sit testamentum cum scriptura, sive sine scriptura, et si testamentum factum est in eremo sufficiunt duo testes, etiam septem annorum; tamen in populato, debent esse legitimi testes. FUEROS DE ARAGÓN Fuero I, De tutoribus, curatoribus, manumissoribus, spondalariis, et cabeçalariis. Observancia XXVI, De generalibus privilegiis totius Regni Aragonum: Item in Aragonia testes sufficiunt duo in testamento, sive cum scriptura, sive sine scriptura, in tantum quod in eremo sufficiunt duo testes qui sint septem annorum. In populato duo legitimi testes, ..., et mulier admittitur in testem in testamento, ut ibi.
(445). UBALDIS, B. DE, Consilia, Lib. 4, Consilium 179. RIPOLL, A. De, Variae iuris resolutiones, Cap. 13, rub. De testamentis, et aliis ultimis voluntatis, nums. 541-542: Quaestium fuit, quod testes requirantur in testamento in iure Cataloniae. Respondeo quod duo sufficient, cum in Catalonia probatio testium reducatur ad numerum canonicum, duorum, vel trium; FONTANELLA, J. P., II, Decisiones, Decisio 576, num. 20 sostenía que este número de testigos se ha de aplicar a todo tipo de testamento: Inde fit, dici debere omnes species testamentorum, de quibus tam ante, quam post loquitur Rex, compraehensas esse sub dispositione dicti cap. 26 de duobus, vel tribus testibus loquentis. Accedit, unam, et eandem rem non debere diverso iure censeri, et ideo, non credendum, voluisse Regem in una testamenti specie concedere pro sufficienti numerum duorum testium, in alio non, maxime non distinguente dicto capite 26 sed generaliter loquente, ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 1: probandum duo testes sufficiunt ubi loquitur super examine trium testium deponentium habuisse testatorem suam voluntate pro perfecta; CASTILLO SOTOMAYOR, J. DEL, Controversiarum, Lib. 4, Cap. 21, num. 56: Et ad id probandum duo tantum testes sufficerent.
(446). LV 2,4,3: In duobus autem idoneis testibus, quos prisca legum recipiendos sancsit auctoritas, non solum considerandum est, quam sint idonei genere, hoc est indubitanter ingenui, sed etiam, si sint honestate mentis perspicui adque rerum plenitudine opulenti; LV 5,2,7: ..., ita ut duo aut tres testes ingenui suscriptores vel signa facientes accedant.
(447). c. 10,X,3,26: Quum esses, frater episcope, in nostra praesentia constitus, diligenti nobis narratione proposuisti, talem in tuo episcopatu consuetudinem obtinere, quod testamenta, quae fiunt in ultima voluntate ab iis, qui potestatem habent super alios, penitus rescinduntur, nisi cum subscriptione septem vel quinque testium fiant, secundum quod leges humanae decerunt. Quia vero a divina lege et sanctorum Patrum institutis, et a generali ecclesiae consuetudine id noscitur esse alienum; quum scriptum sit: In ore duorum vel trium testium stet omne verbum praescriptam consuetudinem penitus improbamus, et testamenta, quae parochiani vestri coram presbytero suo et tribus vel duabus aliis personis idoneis in extrema de cetero defecerint voluntate, firma decernimus permanere et robur obtinere perpetua firmitatis, sub interminatione anathematis prohibentes, ne quis praesumptione qualibet huiusmodi rescindere audiat testamenta; c. 11,X,3,26. Criterio que confirma la propia doctrina valenciana, CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, num. 39: Et idem est inspecto Jure Canonico, si duos testes cum parocho, vel quatuor testes adfuerint.
(448). Us. 89: Accusatores et testes esse non possunt qui ante externum diem aut nudus tercius inimici fuerint, ne irati nocere cupiant, vel lesi se ulcisci (velint); inoffensus igitur accusatorum et testium effectus querendus est et non suspectus. Ydonei testes non (videntur esse) quibus imperari potes ut testificent. En Los Usatges de Barcelona. Ed. VALLS TABERNER, F. Barcelona, 1984.
(449). Costumbres de Lérida, III, núm. 144, rub. De testamentis: Ad sollemnitatem testamenti sufficiunt duo testes. Ed. LOSCERTALES DE VALDEAVELLANO, P. (En adelante, CI); Consuetudines Dioecesis Gerundensis, Rub. XXI, De testamentis et ultimis voluntatibus, Cap. 1: ... dum tamen in eo sint quinque testes; Cap. II: ... ubi sufficiunt quinque testes in testamento et tres in codicillis. Ed. COTS Y GORCHS, J., Barcelona, 1929.
(450). CT 6,4,1: En tots testaments o codicils o altres derreres voluntats, basten II testimonisv.
(451). Recognoverunt Proceres, c. 26.
(452). Observancia XI, De testamentis; Observancia XXVI, De generalibus privilegiis totius Regni Aragonum: Item in Aragonia testes sufficiunt duo in testamento, sive cum scriptura, sive sine scriptura.
(453). Summa Perusina. Lex 25: Nuncupatio per septem testes valet, qui simul positionem deliberationem testari cognoscant; AZO, Summa Super Codicem. Quando autem sine scriptura conficitur, idem numerus exigitur, et ea de causa euocandi sunt et quia etsi ob aliam causam collecti fuerint, tamen ante certiorandi sunt huiusmodi ordinationi adhibitos esse, et ut sine voluntatem recte exprimere debet et ita suam nuncupationem memorie testum commitere quod testamentum iuri civili perfectum est; ACCURSIUS, Codicis Iustiniani, rubrica De testamentis, 6,23,23: Testes. CASUS. Sive testamentum in scriptis fuerit, sive non: septem testes sunt necessarii, vel dic certius, quondam hic loquatur de testamentis in scriptis factis. Si ergo quis fecit testamentum; et habuerit quinque; testes, et credebant omnes essent servi: an hoc conperto postea valeat minus testamentum?. Respondo, quod non, cum eo tempore, quo adhibiti fuerunt, eis status quaestio non movebatur; en Glossa ad C. 6,4,11: CASUS. Si non iure testatoris, qui sex testes adhibuisti, vel septem: si tamen sigillis iuris, vel alienis non signabant: non valet testamentum.
(454). MAINO, J. DE, Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lege ab antiquis, num. 1: Rusticanis existentibus in villa permissum est cum quinque testibus testari; num. 11: Rusticus potest testari cum quinque testibus licet in villa reperiantur sex et non plure; LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,1,6, Gl. En propiedad: Sed an in testamento in scriptis rustici, sufficiant hodie quinque testes; PÉREZ, A., Praelationes, De testamentis rubrica, num. 29: Praeter hoc, jure civili privilegiatum est testamentum, quod ruri conditur a rusticis: quibus subveniendum fuit, cum non possint ob inopiam literatorum, tantam legum subtilitatem custodire, in ordinario testamento, in quo proinde quinque testes sufficient, si septem non inveniantur.
(455). UBALDIS, B. DE, In Sextum Codicis Librum Commentaria, De testamentis rubrica, Lex 30, Et ab antiquis, num. 10: Quid ergo si rusticus in loco est, ubi non potest habere septem testes, puta in carcere tyranni vel latronum, an sufficiant quinque; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 31: ex testamento facto in carcere tyrani, in quo iuris solemnitas propter necessitatem, et inopiam relaxatur, et ita sufficiunt quinque testes non observato iuris communis tenore.
(456). MAINO, J. DE Secunda Super Codice, De testamentis rubrica, Lege ab a antiquis, num. 9; LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,6,1,7, Gl. Que se acertassen: An autem istud privilegium competens militaribus extendientiam etiam possit ad peregrinos, qui peregrinatur Romam, vel ad Sanctam; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 38: quidem probatur ex testamento Peregrini, quod duobus testibus fiere valet.
(457). ACCURSIUS, Codicis Domini Iustiniani, De testamentis rubrica, Lex 21, Hac Consultissima, Gl. Ex imperfecto: Si testamentum minus solenne condidisti, puta adhibitis duobus testibus, an valet, refert an inter liberos factum fuerit, an ad mixta persona extranei. Primo casu valebit simpliciter.
(458). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,6,1,6:, Gl. Puede escrevir: Potest quis testari inter liberos solum cum duobus testibus; COVARRUBIAS DE LEYVA, D., De testamentis, Cap. Cum esses, num. 2: rei veritas duobus testibus ; PÉREZ, A., Praelationes, De testamentis rubrica, num. 32: Denique favore piae causae jure Pontificio testamentum, in quo ea instituitur, valet cum duobus testibus, dummodo imperfectum non sit ratione voluntatis, CLARUS, J., Tractatus de testamentis, Quaestio 6, num. 2: Hinc infertur, quod licet regulariter de iure communi requiratur in testamento numerus septem testium, ut dixi infra quaestio 56, tamen in relictis ad pias causas sufficiunt duos testes.
(459). CLARUS, J., Tractatus de testamentis, Quaestio 15, num. 2.; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 33: Unde venit, testamentum Militis duobus testibus validum fieri; LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,1,4: Miles in castris cum duobus testibus vocatis et rogatis in praelii discrimine constitutus quando possit et velit etiam cum sanguine in armis, vel in terra: vel arena scribens potest: et valebit.
(460). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,6,1,7, Gl. No seria valedero: Quid si testamentum fieret in terris infidelium, , quod valeat cum duobus testibus, .
(461). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 24: quia propter necessitatem, et impedimentum superveniens nec potest perfici testamentum, nec celebratum in forma a iure disposita ad eius validitationem. At in casibus necessitatis iure numerus testium dispensatur.
(462). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 20.
(463). PÉREZ, A., Praelationes, De testamentis rubrica, num. 31.
(464). PÉREZ, A., Praelationes, De testamentis rubrica, num. 31: aut praesente Judice apud acta, conditum proponatur, verius puto etiam sine testibus, substinere, quoniam Principis vel Magistratus auctoritas, testium praesentiam ac reliqua solemnia supplet: et tollit omnem falsitatis suspicionem.
(465). ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 22, num. 56.
(466). Véase en este sentido, PÉREZ, A., Institutiones, Lib. III, Tit. X, p. 110: Ut testes sint in praesentia et conspectu testatoris, ipsumque oculis videant, nisi ex privilegio relaxata sit haec observatio.
(467). PISTOIA, C. DE, Lectura Super Codice, De testamentis, Lege Hac consultissima, num. 1: Qaeritur, nunquid rogati praesumantur, sine rogatione testium, licet inutiliter fiat, unde non praesumuntur rogatio Sed tu dicas secundum Dynum quod non praesumantur rogati, , nisi probentur, ; FARINACIUS, P., Repertorium, quaestio 62, núm. 143.
(468). Archivo del Reino de Valencia. Sentencias de la Real Audiencia. Caja 103. Signatura 13213.
(469). SAXOFERRATO, B. DE., In I partem Infortiati. ad lib XXVIII Digestorum, Lex 21, nums. 3 y 5, fo. 269. Así mismo, en MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. II, Tit. II, núm. 8: Ex hoc autem deducit: quod si testes examinati deponat, se fuisse praesentes, quando talis fecit testamentum in tali forma, non probant legitime factum esse testamentum , nisi etiam dixerint, se fuisse rogatos: quia potuissent esse fortuiti, ...; PÉREZ, A., Praelectiones, comentarios a Codex 6,23, num. 14: ... neque praedicere necesse habet, testes ideo accitos, convocatos, quod velit testamentum sine scriptis condere, aut in scriptis ordinare, quia ex eos quod scripturam profert, facile quid hic geratur, a testibus intelligi poterit.
(470). MANTICA, F., Tractatus de coniecturis, Lib. I, Tit. 6,4: De solemnitatibus autem, quae in testamento necessario requiruntur, nihil attinet dicere; quia hoc mei propositi non est. ... Hoc solum dixerim in testamentis septem testes rogatos regulariter adhiberi necessarium esse, ..., At in aliis speciebus ultimae voluntatis quinque testes, etiam fortuiti sufficiunt. En análogo sentido, CLARUS, J., Tractatus de testamentis, quaestio 58, num. 2.
(471). GÓMEZ, A., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 29: Quod tamen intelligo de jure communi: tamen hodie de jure Regio non requiritur rogari in testamento in scriptis, nec in testamento nuncupativo: in scriptis probat clare ista nostra lex, quae ponit, et dinumerat solemnitas necessarias, et requisitas in eo, inter quas non ponitur ista, quod testes sint rogati.
(472). LÓPEZ, G., Las Siete Partidas, Partida 6,1,1, Gl. Que sean llamados rogados: hic vero disponit esse necessarium in testamento in scriptis Tenet quod etiam in nuncupativo exigatur, quod testes sint rogati ; ESCAÑO, F. DE, Tractatus de perfectione, Cap. 25, num. 1: hodie rogatius testium sit etiam solemnitas tam in testamento in scriptis quam nuncupativo; BURGOS DE PAZ, S., Ad leges Tauri, Lege 3, num. 550: Tertium, quod et hodie hac lege et praedicta constitutione ordinament. extantibus testes testamentorum debeant esse rogati.
(473). PALACIOS RUBIOS, J. L., Gossemata legum Tauri. Salamanca, 1578. Lege 3, num. 550.
(474). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum Jurisprudentia, Pars 1, Cap. 5, num. 7; num. 43: Animus testandi, et conficiendi testamentum nuncupativum probabitur in testatore, si rogaverit, et convocaverit testes; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, num 103: ut non sit necessarium testes rogare scilicet in testamento in scriptis; in nuncupativo enim rogatus necessarius est; LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 53; num. 65: Cum igitur in testamento nuncupativo, verbo facto coram testibus in quo testator non rogavit Notarium, ut illud reciperet, nec testes vocavit, ut intervenirent in illo, cum non constet de voluntate perfecta testatoris, et quod habuerit animum testandi, nullum est testamentum, et falsum praesumitur.
(475). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 5, num. 45; CRESPÍ DE VALDAURA, C., Observationes, Pars 2, Observatio 52, núm. 13; LEÓN, F. J., Decisiones, III, Decisisio 40, nums. 4 y 57.
(476). LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, núms. 46 y 140.
(477). FARINACIUS, P. Consilia sive responsa atque decisiones causarum Criminalium. Lugduni, 1619, Quaestio 62, núm. 143; Asimismo, LEÓN, F. J., Decisiones, Lib. 3, Decisio 40, num. 52: Nunc videndum est, quando testes praesumatur rogati, et regulariter dicendum est, non praesumi rogatos, nisi probetur.
(478). BAS Y GALCERÁN, N., Theatrum jurisprudentiae, Pars 1, Cap. 5, núm. 22; TARRAZA, G., Compendium, Cap. 81, De testamentis.
(479). D. 29,1,1: Faciant igitur testamenta, quo modo volent, faciant, quo modo poterint, sufficiatque ad bonorum suorum divisionem faciendam nuda voluntas testatoris; D. 29,1,24.
(480). XAMMAR, J. P., Civilis doctrina, rub. 15, nums. 15-18: In alia quoque Regia conclusione 17 Maii 1610 referente Senjust facta inter Ioannem Borrell et Midiaciem Puig Janer in voto cancellari Agullana, quod dicta conclusioni non adversatur, dictum fuit, quod rogitus testium iuxta privilegium Recognoverunt Proceres, non est necessarius in testamento sacramentali, sed res deducitur ad ius gentium secundum quod sola voluntas cum animo testandi attenditur, num. 20: Multo minus requirentur testium rogitus in similibus testamentis sacramentalibus per dictum privilegium si fierent tempore pestis, vel ad pias causas, quemadmodum his concurrentibus, licet testes non fuissent rogati, fuit declaratum conclusione facta in Regio Consilio 9. Octobris 1597; RIPOLL, A., Variae iuris resolutiones, rúb. De testamentis, nums. 558-561; CÁNCER, J., Variarum, J., Cap. 4, nums. 74-75: Licet tamen testes non debeant esse rogati, verum disponit Senatus in dicta sententia, et multis aliis quas ipse vidi, requiri quod constet, quod appareat testatorem habuisse animum deliberatum testandi, et disponendi.
(481). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 576, nums. 26-28: Tertium dubium est circa testium rogitum an ille sit necessarius in istis testamentis, et in hac testamenti civium Barchinonae specie. Breviter, licet in testamento nuncupativo, cuius species eo modo quo supra diximus, videtur esse hoc nostrum, de quo agimus, requiratur pro forma rogitus testium de iure communi, ..., verum dico non requiri in hoc testamento. Primo, qui dictum Capitulo 48 solum dicit, praesentibus testibus, nihil de rogitu. Secundo, quia antea in capitulo 25, ...., conceditur notarium posse testes vocare, nec aliud requiritur. Tertio et ultimo, quia illud aliud privilegium, quod supra citavimus expresse remittit in testamentis Civium Barchinonae solemnitates in aliis testamentis requisita, et signanter expressis verbis hunc rogitum testium, ... .
(482). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 578, num. 1-4: ..., quod licet rogitus testium non necessarius, necessaria tamen haec convocatio ad istud testamentum; num. 8: Non tamen restringuo probationem animi ad solam convocationem ad id testium, alia enim possunt concurrere, ex quibus id satis superque colligatur. Atque ideo Socinus ... cujus in his doctrinam sequimur, ..., non dicit simpliciter, et absolute, requiri testium convocationem, quamvis non rogitum, prout aliqui ad id eum allegarunt, sed ita demum si aliunde non constat de voluntate disponendi, tunc enim ut de ea appareat, requiritur (inquit) testium convocatio ad illud, ut de tali voluntate, et deliberatione dispondi appareat, ... .
(483). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 578, num. 15: ..., idque tamet si testes non probarentur mihi rogati, nec convocati, quia id est quod operatur privilegium in relaxatione solemnitatum rogitus, et convocatio testium, multum faciunt ad probationem animi testandi, sed non excludunt quin aliis modis possit etiam probari, ...; núm. 16: ... ubi bene de hoc, et de praeparatione ad testandum necessaria, ut judicemus animum testandi fuisse, et voluntatem, atque ideo ubi haec non concurrunt, in opinione Senatus, suspecta res est; et ubi adsunt, res firma, quia testium convocatio est praecipuus modus, per quem cognoscitur animus disponendi, ut multis probat Socinus ... . Bene verum est, posse esse alios modos declarandi, ut dixi saepius.
(484). Así, por ejemplo, FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 579, num. 11: animo testandi praesumi dicta, si dicuntur, convocatis ad hoc hominibus, ut voluntatem suam testaretur: et non animo testandi, quando dicuntur simpliciter sine aliqua convocatione testium; num. 1: Ista convocatio testium, quam rogitum lato sumpto vocabulo dicimus, ..., est propria ad declarandum animum testandi, ...; num. 13: Quod adhuc confirmatur melius ex eo, quod reperiamus inconcusse in omnibus legibus loquentibus de testamentis maxime de istis nucupativis, fieri mentionem ad declarationem animi testandi, de isto rogitu, et convocatione testium, ...; num. 19: nec animus pro declarato habitus, nisi quando cum hoc concurrit convocatio testium.
(485). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisisio 579, num. 12: Dubitari igitur multum debet, quod quae verba dicta fuerint sine ista convocatione, et rogitu testium, possint dici dicta animo testandi, ....
(486). FONTANELLA, J. P., Decisiones, II, Decisio 579 num. 16. No obstante, el propio autor reconoce que en numerosas sentencias se reprueba esta doctrina Decisisio 580, num. 17-: Et quia per merita etcetera praesentis processus, et alias etiam per testium depositiones, constat de ultima voluntate et dispositione testamentaria dicti nobilis Guillermi Raymundi de Bellera. Et constat qualiter in institutione haeredis dictae nobilis Agnetis de Bellera suae uxoris, et in aliis contentis, et narratis in supplicatione sunt omnes contestes, et conformes, et tendunt ad unum sinem, et effectum circa ultimam voluntatem testamentariam, et probant dictam voluntatem plenissime, tam per verba Baronis nobilis Guillermi Raymundi de Bellera prolata pluries. Et constat dictum nobilem Guillermum Raymundum de Bellera dicta verba protulisse, et dixisse animo, et proposito deliberato faciendi suum testamentum, seu ultimam voluntatem, praesertim quia pluries, et geminate dicta protulit verba dispositiva, et testamentaria. Ex quibus clare patefit, et comprehenditur enixa voluntas testatoris, His igitur, et aliis, etcetera.